Historia
W XII wieku niewielka wieś Zánka była własnością bogatego rodu Atyuszów, wzmiankowaną po raz pierwszy z 1164 roku pod nazwą Zanca, zapisaną w testamencie Istvána, syna ispána (komesa) Miske. Następnie w XIII i XIV wieku właścicielami Zánká byli ród Gyulafi (Rátolti) i kapituła Veszprém. W wykazie dziesięcin papieskich spisanym w latach 1333-1335 wymieniony został ksiądz imieniem Miklós, natomiast sam kościół pod wezwaniem św. Stefana odnotowany został po raz pierwszy dopiero w 1519 roku. W XV wieku własność wsi na przemian dzieliły rodziny Gyulafi i Rozgonyi, aż ostatecznie w 1474 roku król Maciej Korwin nadał osadę tym pierwszym.
Budowę romańskiego kościoła przeprowadzono w początku XII wieku. W pierwszej ćwierci XIII wieku został on powiększony o wieżę, co było jedyną modyfikacją bryły w okresie średniowiecza. Jedynie pod koniec XIII wieku po południowej stronie prezbiterium kościoła utworzono podsklepioną kryptę grobową, wewnątrz której zmarłych składano w okrągłych grobach wykutych w skale. Rozbudowę z XIII wieku przypuszczalnie przeprowadził ówczesny patron świątyni, a więc ród Gyulafi lub kapituła Veszprém, co wyjaśniałoby dużą liczbę wnęk pod sedilia w nawie i wieży.
W 1548 roku jeden z tureckich najazdów na ziemie po północnej stronie Balatonu spustoszył wieś Zánka. Zniszczony musiał zostać także kościół, gdyż miejscowa parafia w kolejnych latach pozostawała opuszczona. W XVI i XVII wieku rodzina Gyulafi nadal była właścicielem wsi, choć we wczesnym okresie nowożytnym osada podupadała i częściowo wyludniła się. Wraz ze zdobyciem zamku Veszprém w 1552 roku Turcy zniszczyli lub podporządkowali sobie obszary wyżyn nad Balatonem. Jednocześnie region ten na stałe nie należał ani do części kraju podbitej przez Turków, ani do części kontrolowanej przez chrześcijan, co uniemożliwiało podjęcie w XVI/XVII wieku odbudowy i zagospodarowania pogranicznych osad.
W drugiej połowie XVIII wieku kościół przeszedł na własność protestantów, którzy opuszczoną od lat budowlę ponownie przywrócili do użytku i odrestaurowali. Nawet po remoncie w 1786 roku stara budowla zachowywała romańską formę. Kolejne prace prowadzono przy niej w 1879 roku. Wykopaliska archeologiczne i badania murów rozpoczęto przed restauracją kościoła w latach 1984-1985, ale prace udało się zakończyć dopiero latem 1991 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został na skraju wzgórza o stromej wschodniej skarpie, opadającej w stronę wsi o typie ulicówki. Wzniesiony został z bloków białego piaskowca, tworzących gruby jak na budowlę sakralną mur o szerokości 1,05 metra. Początkowo kościół składał się z prostokątnej nawy o wymiarach zewnętrznych 9,2 x 7,3 metra i z niższego oraz węższego prezbiterium na rzucie czworoboku o wymiarach zewnętrznych 5,3 x 3,1 metra. Kościół oświetlały trzy wysoko przebite okna w ścianie południowej nawy, a także po jednym oknie od południa i wschodu w prezbiterium. Wszystkie okna były wąskie, szczelinowe, osadzone w półkoliście zamkniętych wnękach o obustronnych rozglifieniach. Zgodnie ze zwyczajem praktykowanym w średniowieczu elewacja północna pozbawiona była otworów. Wejście do nawy usytuowano tradycyjnie w zachodniej części ściany południowej, gdzie umieszczono półkolisty, uskokowy portal z profilowanymi krawędziami.
Wnętrze prezbiterium pierwotnie zaprojektowano z podkowiastym łukiem od wewnątrz i prostym zamknięciem od zewnątrz, co było rzadkim rozwiązaniem na Węgrzech, spotykanym w północnych Włoszech i na wybrzeżu Adriatyku. Prezbiterium oddzielone było od nawy niewielkim stopniem oraz półkolistą arkadą tęczy. Posadzka wykonana była z tłucznia kamiennego, prezbiterium przesklepione półkopółą, zaś nawa przykryta drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową. Elewacje wewnętrzne w średniowieczu były otynkowane i pokryte malowidłami. W nawie, w ścianie północnej utworzone zostały dwie wnęki z półkolistymi zamknięciami, zapewne przeznaczone na sedilia. Kolejna taka wnęka znajdowała się w ścianie południowej.
W pierwszej ćwierci XIII wieku rozebrano zachodnią ścianę nawy, w celu wybudowania z czerwonego piaskowca masywnej wieży. Wieżę wzniesiono na rzucie prostokąta, którego szerokość była taka sama jak szerokość nawy (wymiary zewnętrzne 7,3 x 4,5 metra, wewnętrzne 5,5 x 2,5 metra). Ten typ wieży nie był powszechny na Węgrzech, ale w XIII wieku dość często spotykany wśród kościołów wiejskich w Saksonii, Brandenburgii, Miśni i okolicach Magdeburga. Elewacje wieży przepruto na piętrach biforalnymi przeźroczami, przedzielonymi bogato zdobionymi kolumienkami z płaskorzeźbionymi kapitelami i bazami. Wyrzeźbione z czerwonego piaskowca kolumienki pochodziły z okresu rzymskiego, prawdopodobnie z pobliskiej willi. We wnętrzu wieży znajdowała się empora, zapewne otwarta na nawę trzema arkadami. W jej podsklepionym przyziemiu umieszczono trzy zachodnie wnęki pod sedilia, wykonane z czerwonego łamanego piaskowca. Czwarta wnęka znajdowała się w ścianie południowej wieży. Po przeciwnej północnej stronie w nawie znajdowało się wejście na emporę
Stan obecny
Kościół w Zánce jest jednym z najlepiej zachowanych romańskich budynków nad Balatonem, a także jednym z najstarszych. W wyniku badań murów wykazano, że z wyjątkiem rozebranych pięter wieży zachodniej, bryła pierwotnego kościoła zachowała się do wysokości gzymsu wieńczącego. W dobrym stanie przetrwało także sklepienie półkopułowe prezbiterium wraz z pokrywającymi je warstwami malarskimi, choć pod koniec XIX wieku wykuto w nim otwór z przejściem na wieżę. Południowe wejście do kościoła, zostało przebudowane i zamurowane, ale jego stan umożliwiał przeprowadzenie rekonstrukcji. Odtworzono także oryginalną formę romańskich okien na podstawie tych które uniknęły zniszczenia. Niestety bryłę średniowiecznej budowli całkowicie zniekształca dziś klasycystyczna wieża powstała nad romańskim prezbiterium. We wnętrzu nie zachowała się romańska empora, zamurowane lub usunięte w trakcie przebijania nowożytnych okien zostały też niektóre wnęki pod sedilia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Koppány T., A Balaton-felvidék románkori templomai, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 1”, Veszprém 1963.
Kozák É.M., Kutatások a zánkai református templomban, „Műemlékvédelmi Szemle 1992/1”, Budapest 1992.
Schőnerné-Pusztai I., A zánkai református templom helyreállítása, „Magyar Műemlékvédelem”, XI/2002.
Zánkai Értéktár, red. J.T. Horváth, Zánka 2014.