Historia
Początki założenia grodowego na wyspie Zalavár związane były z działalnością księcia błatneńskiego Pribiny oraz zaangażowaniem arcybiskupa salzburskiego Liuprama. Około 840 roku książę został ochrzczony przez króla Ludwika Niemieckiego, otrzymał lenno i osiadał w Mosaburgu nad rzeką Zalą, czyli w późniejszym Zalavárze, gdzie „zgromadził ludy ze wszystkich okolic”. Z inicjatywy arcybiskupa natomiast „infra civitatem Priwinae” wybudowano monumentalną bazylikę, w której około 870 roku pochowano męczennika Hadriana. Jego szczątki wraz z innymi relikwiami uczyniły z kościoła budowlę pielgrzymkową. Arcybiskup Liupram konsekrował także w Mosaburgu w 850 roku kościół Najświętszej Marii Panny oraz kilka innych świątyń w okolicy.
Od 861 roku Zalavár stanowił siedzibę drugiego księcia błatneńskiego, Kocela, a od około 870-871 roku był ważnym ośrodkiem działalności biskupa Metodego. Niedługo później po raz pierwszy nazwany został Mosaburgiem, gdy w dziele Conversio Bagoariorum et Carantanorum zapisano, że arcybiskup Salzburga spędził koniec 865 roku „in castro Chezilonis noviter Mosapurc vocato”. Następnie w 880 roku opat Regino z Prüm wspomniał o bardzo silnym Mosaburgu („castrum munitissimum, quod Mosaburh nuncupatur”), który był otoczony nieprzebytymi bagnami. W latach 80-tych IX wieku gród stanowił siedzibę Arnulfa z Karyntii, który w Mosaburgu wystawił wiele dokumentów, a w 890 roku nazwał osadę „regia civitas”, czyli miastem królewskim. Jednak już na początku X wieku okoliczne obszary wyludniły się na skutek węgierskiej ekspansji i najazdów. Pomimo spowodowanej tym stagnacji, z początkiem kolejnego stulecia ośrodek ponownie wszedł w okres rozkwitu, już jako centrum administracyjne węgierskiego komitatu.
W 973 roku dwunastu wysłanników księcia węgierskiego przybyło na dwór Ottona I w Kwedlinburgu, aby zawrzeć pokój z cesarstwem. Jednym z następstw traktatu pokojowego była oficjalna chrystianizacja Węgrów, przeprowadzona przy rywalizacji między biskupstwami Salzburga i Pasawy o wpływy w rodzącym się Kościele węgierskim. Przedstawiciele arcybiskupstwa salzburskiego byli obecni na dworze książęcym Gejzy i jego syna Stefana, więc być może, to z ich inicjatywy zrodziła się decyzja o ożywieniu dawnego ośrodka. W 1019 roku konsekrowano nowy kościół klasztorny benedyktynów pod wezwaniem św. Adorjána i być może za sprawą Stefana I Świętego ufundowano rozbudowę bazyliki św. Hadriana.
Pod koniec XIII wieku siedziba komitatu została przeniesiona z wyspy Zalavár. Proces porzucania w tym stuleciu wielu dawnych ośrodków wczesnej monarchii Arpadów mógł być spowodowany reorganizacją administracji, zmianami klimatycznymi i ich wpływem na ukształtowanie terenu (podniesienie poziomu wód gruntowych) lub skutkami najazdu mongolskiego z 1241 roku, choć ten ostatni mógł mieć najmniejszy wpływ na Mosaburg. W 1244 roku król Bela przebywał „apud castrum Zala”, dlatego gród pełnił nadal, pomimo częściowej utraty znaczenia, rolę ośrodka władzy. Niedługo później na grodowej wyspie działał już tylko klasztor benedyktynów. Według przywileju z 1359 roku można było do niego dotrzeć wyłącznie łodzią, natomiast w 1413 roku połączenie między klasztorem a wschodnim wybrzeżem zapewniał drewniany most. Klasztor prawdopodobnie został ufortyfikowany około 1440 roku, podczas wojny domowej. Dzięki temu, gdy w XVI-XVII wieku pełnił funkcję twierdzy granicznej, to otaczające go bagna i obwarowania zapewniały znaczną ochronę przed Turkami. Po wyzwoleniu Węgier spod panowania tureckiego w 1699 roku, zrujnowany budynek stał się bezużyteczny i został częściowo wysadzony w powietrze w 1702 roku, a następnie rozebrany.
Architektura
W IX wieku wyspa Zalavár miała w planie kształt zbliżony do litery L. Otoczona była wałem, zbudowanym przez ubicie ziemi między dwoma równoległymi rzędami drewnianych pali połączonych plecionką. Na niektórych odcinkach obwarowania wzmocnione były dodatkową konstrukcją, złożoną z kamiennego muru o grubości około 1,5 metra, układanego bez użycia zaprawy jako zewnętrzne lico wału, składającego się z trzech równoległych rzędów pali wypełnionych ziemią i rusztem. Kamienny mur flankowany był od zewnątrz rzędem mniejszych otworów po palach. W kierunku z zachodu na wschód zwężenie wyspy przecinał rów o głębokości około 2,5-3 metra i szerokości 12 metrów. Kolejne poprzeczne obwarowania przecinały wyspę na osi północ – południe, tworząc wraz z rowem podział na trzy w miarę równe części. Południowo – wschodnia część mieściła dwór (łac. curtis) władcy, natomiast dostojnicy kościelni i księża mieszkali w północnej części wyspy. Trzecia część założenia, usytuowana na wschód od dwóch powyższych dziedzińców, prawdopodobnie pełnił rolę gospodarczego podgrodzia z domami rzemieślników i kupców.
Teren wyspy we wczesnym średniowieczu był podmokły, dlatego duże budynki mieszkalne grodu składały się z kilku pomieszczeń osadzonych na palach, wokół których rozsiane były jamy robocze, magazynowe, studnie, piece i tym podobne. Wielkością i złożonością układu wyróżniał się na obszarze wyspy kościół św. Hadriana, czyli zajmująca centralną pozycję okazała bazylika z ambitem i wieńcem kaplic oraz cylindryczną wieżą przy zachodnim narteksie. Na terenie gospodarczym rozciągającym się na północ od kościoła św. Hadriana znajdowały się warsztaty kamieniarskie, obróbki poroża, tkactwa, kowalstwa i odlewnictwa metali. Po zachodniej stronie bazyliki funkcjonował drewniany budynek, być może będący kościołem św. Jana, złożony z pojedynczej nawy na planie prostokąta i południowego aneksu o tej samej długości, które razem miały wymiary 12,5 x 11,5 metra. Przez północny portal kościoła św. Hadriana można było dotrzeć do obmurowanej studni o pięciokątnym przekroju, umieszczonej w domu ze słupowymi ścianami o wymiarach 5 x 5 metrów. Kolejne drewniane budynki znajdowały się po południowo – wschodniej stronie kościoła. Zostały one zburzone w IX wieku, a na ich miejscu założono cmentarz. Zanikł wówczas również budynek utożsamiany z kościołem św. Jana, gdy obok przekopano rów pod fundamenty palisady oraz wzniesiono warsztat obróbki poroża i warsztat złotniczy.
Pałac księcia Priwiny zajmował południową część wyspy i zapewne otoczony był palisadowymi obwarowaniami, w obrębie których funkcjonował także kościół NMP. Pierwotny pałac Priwiny został znacząco przebudowany i powiększony w stronę północną pod koniec IX wieku, w ramach rozbudowy Arnulfa karynckiego. Wzniesiono wówczas kamienny budynek o wymiarach 17 x 8 metrów, którego fundamenty częściowo wkopano w wypełnienie fosy graniczącej z dworem od północy. Wewnątrz budynek został podzielony ścianą poprzeczną na mniejsze i większe pomieszczenie. Od strony południowej mógł być połączony z przedsionkiem ze ścianami o konstrukcji słupowej, otwierającym się na zamknięty dziedziniec, który rozciągał się na południe od pałacu. Dziedziniec ten otoczony był palisadą zaczynającą się pośrodku zachodniej ściany pałacu i kończącą się pośrodku wschodniej ściany. Palisada była przerwana bramą prowadzącą do pobliskiego kościoła NMP.
W X-XI wieku podział wyspy nadal był zachowywany, choć część kościelna i świecka zamieniły się miejscami: w środkowej części wyspy znajdowała się siedziba świecka, a klasztor benedyktynów zajął miejsce zespołu dworskiego Pribiny i Arnulfa. Charakterystycznym elementem świeckiej zabudowy grodu od około drugiej połowy XII wieku była czworoboczna wieża o wymiarach 9,4 x 8,5 metra, usytuowana w północnej części grodu, przypuszczalnie siedziba węgierskiego komesa (węg. ispán). Murowana zabudowa sakralna składała się z małego jednonawowego kościoła z półkolistą apsydą, wzniesionego w drugiej połowie XI wieku w północno – zachodniej części wyspy.
Klasztor benedyktyński w południowej części wyspy wchłonął stary kościół NMP. W XI wieku miał on formę budowli halowej, przypuszczalnie dwunawowej, o zewnętrznych wymiarach około 22,5-24 x 9-10 metrów, z półkolistą apsydą po stronie wschodniej. Do jego korpusu od południa dostawiono przynajmniej dwa skrzydła zabudowań. Północna ściana kościoła była wzmocniona przyporami, a do południowo – zachodniego narożnika przylegała masywna czworoboczna wieża, być może niebędąca częścią kościoła. Początkowo klasztor otaczał kamienny mur o grubości 1,6 metra, obejmującym obszar wielkości 85 x 65 metrów. Wzmacniała go pojedyncza czworoboczna wieża w narożniku północno – wschodnim. W drugiej połowie XIV wieku obwarowania te były już zrujnowane, lecz około pierwszej połowy XV wieku klasztor otoczono nowym murem obronnym, obejmującym nieco mniejszą powierzchnię, ale wzmocnionym czterema półkolistymi basztami w narożnikach i wieżą bramną od zachodu. Przed murem funkcjonowała płytka nawodniona fosa, chroniona od XVI wieku zewnętrznymi drewniano – ziemnymi obwałowaniami, z kilkoma obłymi, otwartymi od strony wewnętrznej bastejami.
Stan obecny
Obecnie dawna wyspa grodowa jest już tylko wywyższeniem terenu pośród okresowo zalewanych łąk. Kościół św. Hadriana przetrwał na poziomie reliktów fundamentów i murów przyziemia. W pobliżu znajduje się mały romański kościół wiejski, zbudowany po zniszczeniu karolińskiego ośrodka, który niedawno został zrekonstruowany w sposób budzący kontrowersje. Niestety benedyktyński klasztor znany jest tylko z dwóch nowożytnych planów, gdyż działalność górnicza całkowicie zniszczyła wszystkie jego pozostałości.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., Mosaburg – Zalavár kora középkori templomai [w:] Ruscia, Hungaria, Europa. Ünnepi kötet Font Márta professzor asszony 70. születésnapjára, Pecs 2022.
Gergely K., Erődítés Zalavár-Várszigeten. Régi ásatások – új eredmények, „Archaeologiai Értesítő”, 140/2015.
Graczyńska M., Kościół św. Hadriana w Zalavár-Vársziget – przykład karolińskiej architektury w Europie Centralnej X-XI wieku [w:] Architektura średniowieczna i archeologia – konteksty, Wrocław 2024.
Ritoók A., Blowing in the Wind, Sinking in the Swamp: Mosaburg – Zalavár, „Analecta Archaeologica Ressoviensia”, 13/2018.
Ritoók A., Zalavár-Vársziget Árpád-kori „tornya”, „Zalai Múzeum”, 17/2008.
Szőke B.M., Mosaburg-Zalavár [w:] Zala megye ezer éve, Zalaegerszeg 1996.
Szőke B.M., New findings of the excavations in Mosaburg/Zalavár (Western Hungary) [w:] Post-Roman Towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium, vol. 1, Berlin-New York 2007.
Szőke B.M., The Carolinigian Age in the Carpathian Basin, Budapest 2014.