Historia
Początki założenia grodowego na wyspie Zalavár związane były z działalnością księcia błatneńskiego Pribiny oraz zaangażowaniem arcybiskupa salzburskiego Liuprama. Około 840 roku książę został ochrzczony przez króla Ludwika Niemieckiego, otrzymał lenno i osiadał w Mosaburgu nad rzeką Zalą, czyli późniejszym Zalavárze, gdzie „zgromadził ludy ze wszystkich okolic”. Z inicjatywy arcybiskupa natomiast „infra civitatem Priwinae” wybudowano monumentalną bazylikę, w której około 870 roku pochowano męczennika Hadriana. Jego szczątki wraz z innymi relikwiami uczyniły z kościoła budowlę pielgrzymkową. Arcybiskup Liupram konsekrował także w Mosaburgu w 850 roku kościół Najświętszej Marii Panny oraz kilka innych świątyń w okolicy.
Od 861 roku Zalavár stanowił siedzibę drugiego księcia błatneńskiego, Kocela, a od około 870-871 roku był ważnym ośrodkiem działalności biskupa Metodego. Niedługo później po raz pierwszy nazwany został Mosaburgiem, gdy w dziele Conversio Bagoariorum et Carantanorum zapisano, że arcybiskup Salzburga spędził koniec 865 roku „in castro Chezilonis noviter Mosapurc vocato”. Następnie w 880 roku opat Regino z Prüm wspomniał o bardzo silnym Mosaburgu („castrum munitissimum, quod Mosaburh nuncupatur”), który był otoczony nieprzebytymi bagnami. W latach 80-tych IX wieku gród stanowił siedzibę Arnulfa z Karyntii, który w Mosaburgu wystawił wiele dokumentów, a w 890 roku nazwał osadę „regia civitas”, czyli miastem królewskim. Jednak już na początku X wieku okoliczne obszary wyludniły się na skutek węgierskiej ekspansji i najazdów. Pomimo spowodowanej tym stagnacji, z początkiem kolejnego stulecia ośrodek ponownie wszedł w okres rozkwitu, już jako centrum administracyjne węgierskiego komitatu.
W 973 roku dwunastu wysłanników księcia węgierskiego przybyło na dwór Ottona I w Kwedlinburgu, aby zawrzeć pokój z cesarstwem. Jednym z następstw traktatu pokojowego była oficjalna chrystianizacja Węgrów, przeprowadzona przy rywalizacji między biskupstwami Salzburga i Pasawy o wpływy w rodzącym się Kościele węgierskim. Przedstawiciele arcybiskupstwa salzburskiego byli obecni na dworze książęcym Gejzy i jego syna Stefana, więc być może, to z ich inicjatywy zrodziła się decyzja o ożywieniu dawnego ośrodka. W 1019 roku konsekrowano nowy kościół klasztorny benedyktynów pod wezwaniem św. Adorjána i być może za sprawą Stefana I Świętego ufundowano rozbudowę bazyliki św. Hadriana.
Pod koniec XIII wieku siedziba komitatu została przeniesiona z wyspy Zalavár. Proces porzucania wielu starożytnych ośrodków wczesnej monarchii Arpadów w XIII wieku mógł być spowodowany reorganizacją administracji, zmianami klimatycznymi i ich wpływem na ukształtowanie terenu (podniesienie poziomu wód gruntowych) lub skutkami najazdu mongolskiego z 1241 roku, choć ten ostatni mógł mieć mniejszy wpływ na gród. W 1244 roku król Bela przebywał „apud castrum Zala”, dlatego pełnił on nadal, pomimo częściowej utraty znaczenia, rolę ośrodka władzy. Według przywileju z 1359 roku do działającego na wyspie klasztoru można było dotrzeć tylko łodzią, natomiast w 1413 roku połączenie między klasztorem a wschodnim wybrzeżem zapewniał drewniany most. Klasztor prawdopodobnie został ufortyfikowany około 1440 roku podczas wojny domowej. Dzięki temu, gdy w XVI-XVII wieku pełnił funkcję twierdzy granicznej, to otaczające go bagna i obwarowania zapewniały znaczną ochronę przed Turkami. Po wyzwoleniu Węgier spod panowania tureckiego w 1699 roku, zrujnowany budynek stał się bezużyteczny i został częściowo wysadzony w powietrze w 1702 roku, a następnie rozebrany.
Architektura
W IX wieku wyspa Zalavár miała w planie kształt zbliżony do litery L. Otoczona była wałem, zbudowanym przez ubicie ziemi między dwoma równoległymi rzędami drewnianych pali połączonych plecionką. Na niektórych odcinkach obwarowania wzmocnione były dodatkową konstrukcją, złożoną z kamiennego muru o grubości około 1,5 metra, układanego bez użycia zaprawy jako zewnętrzne lico wału, składającego się z trzech równoległych rzędów pali wypełnionych ziemią i rusztem. Kamienny mur flankowany był od zewnątrz rzędem mniejszych otworów po palach. W kierunku z zachodu na wschód zwężenie wyspy przecinał rów o głębokości około 2,5-3 metra i szerokości 12 metrów. Kolejne poprzeczne obwarowania przecinały wyspę na osi północ – południe, tworząc wraz z rowem podział na trzy w miarę równe części. Południowo – wschodnia część mieściła dwór (łac. curtis) władcy, natomiast dostojnicy kościelni i księża mieszkali w północnej części wyspy. Trzecia część założenia, usytuowana na wschód od dwóch powyższych dziedzińców, prawdopodobnie pełnił rolę gospodarczego podgrodzia z domami rzemieślników i kupców.
Teren wyspy we wczesnym średniowieczu był podmokły, dlatego duże budynki mieszkalne grodu składały się z kilku pomieszczeń osadzonych na palach, wokół których rozsiane były jamy robocze, magazynowe, studnie, piece i tym podobne. Wielkością i złożonością układu wyróżniał się na terenie wyspy kościół św. Hadriana, zajmująca centralną pozycję okazała bazylika z ambitem i wieńcem kaplic oraz cylindryczną wieżą przy zachodnim narteksie. Na terenie gospodarczym rozciągającym się na północ od kościoła św. Hadriana znajdowały się warsztaty kamieniarskie, obróbki poroża, tkactwa, kowalstwa i odlewnictwa metali. Po zachodniej stronie bazyliki funkcjonował drewniany kościół św. Jana, złożony z pojedynczej nawy na planie prostokąta i południowego aneksu o tej samej długości, które razem miały wymiary 12,5 x 11,5 metra. Przez północny portal kościoła można było dotrzeć do obmurowanej studni o pięciokątnym przekroju, umieszczonej w budynku z palisadowymi ścianami o wymiarach 5 x 5 metrów. Kościół św. Jana zanikł w IX wieku, gdy obok przekopano rów pod fundamenty palisady oraz wzniesiono warsztat obróbki poroża i warsztat złotniczy. Znacznie dłużej funkcjonował kościół NMP przy ufortyfikowanym pałacu księcia Priwiny w południowej części wyspy. Była to budowla halowa przypuszczalnie dwunawowa, o zewnętrznych wymiarach około 22,5-24 x 9-10 metrów, z półkolistą apsydą po stronie wschodniej.
Pierwotny, otoczony palisadą pałac Priwiny został znacząco przebudowany i powiększony w stronę północną pod koniec IX wieku, w ramach rozbudowy Arnulfa karynckiego. Wzniesiono wówczas kamienny budynek o wymiarach 17 x 8 metrów, którego fundamenty częściowo wkopano w wypełnienie fosy graniczącej z dworem od północy. Wewnątrz budynek został podzielony ścianą poprzeczną na mniejsze i większe pomieszczenie. Od strony południowej mógł być połączony z przedsionkiem ze ścianami o konstrukcji słupowej, otwierającym się na zamknięty dziedziniec, który rozciągał się na południe od pałacu. Dziedziniec ten otoczony był palisadą zaczynającą się pośrodku zachodniej ściany pałacu i kończącą się pośrodku wschodniej ściany. Palisada była przerwana bramą prowadzącą do pobliskiego kościoła NMP.
W X-XI wieku podział wyspy nadal był zachowywany, choć część kościelna i świecka zamieniły się miejscami: w środkowej części wyspy znajdowała się siedziba świecka, a klasztor benedyktynów zajął miejsce zespołu dworskiego Pribiny i Arnulfa. Charakterystycznym elementem świeckiej zabudowy grodu od około drugiej połowy XII wieku była czworoboczna wieża o wymiarach 9,4 x 8,5 metra, usytuowana w północnej części grodu, przypuszczalnie siedziba węgierskiego komesa (węg. ispán). Murowana zabudowa sakralna składała się z małego jednonawowego kościoła z półkolistą apsydą, wzniesionego w drugiej połowie XI wieku, w północno – zachodniej części wyspy.
W południowej części wyspy został założony klasztor benedyktyński, w obręb którego włączono stary kościół NMP. Do jego dwunawowego lub trójnawowego korpusu z półkolistą apsydą dostawiono przynajmniej dwa skrzydła zabudowań po południowej stronie. Północna ściana kościoła była wzmocniona przyporami, a do południowo – zachodniego narożnika przylegała masywna czworoboczna wieża, być może już niebędąca częścią kościoła. W pierwszej połowie XV wieku klasztor otoczono murem obronnym z czterema półkolistymi basztami w narożnikach i wieżą bramną od zachodu. Przed murem funkcjonowała nawodniona fosa, chroniona zewnętrznym murem z kilkoma obłymi, otwartymi od strony wewnętrznej bastejami.
Stan obecny
Obecnie dawna wyspa grodowa jest już tylko wywyższeniem terenu pośród okresowo zalewanych łąk. Kościół św. Hadriana przetrwał na poziomie reliktów fundamentów i murów przyziemia. W pobliżu znajduje się mały romański kościół wiejski, zbudowany po zniszczeniu karolińskiego ośrodka, który niedawno został w zrekonstruowany w sposób budzący kontrowersje. Niestety benedyktyński klasztor znany jest tylko z dwóch nowożytnych planów, gdyż działalność górnicza całkowicie zniszczyła wszystkie jego pozostałości.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gergely K., Erődítés Zalavár-Várszigeten. Régi ásatások – új eredmények, „Archaeologiai Értesítő”, 140/2015.
Graczyńska M., Kościół św. Hadriana w Zalavár-Vársziget – przykład karolińskiej architektury w Europie Centralnej X-XI wieku [w:] Architektura średniowieczna i archeologia – konteksty, Wrocław 2024.
Ritoók A., Blowing in the Wind, Sinking in the Swamp: Mosaburg – Zalavár, „Analecta Archaeologica Ressoviensia”, 13/2018.
Ritoók A., Zalavár-Vársziget Árpád-kori „tornya”, „Zalai Múzeum”, 17/2008.
Szőke B.M., Mosaburg-Zalavár [w:] Zala megye ezer éve, Zalaegerszeg 1996.
Szőke B.M., New findings of the excavations in Mosaburg/Zalavár (Western Hungary) [w:] Post-Roman Towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium, vol. 1, Berlin-New York 2007.
Szőke B.M., The Carolinigian Age in the Carpathian Basin, Budapest 2014.