Historia
Pierwszy, jeszcze drewniany kościół na wyspie Récéskút zbudowany mógł zostać na początku IX wieku, przypuszczalnie w ramach pracy misyjnej prowadzonej po kampaniach wojennych Karola Wielkiego. Do budowy kościoła murowanego, być może tożsamego ze wspomnianą w dziele Conversio Bagoariorum et Carantanorum świątynią pod wezwaniem św. Jana, przystąpiono jeszcze w IX wieku. Fundatorem budynku mogła być jedna z bogatych rodzin z otoczenia księcia Pribiny lub jego syna Kocela, którzy posiadali siedzibę w nieodległym Mosaburgu.
Pod koniec IX wieku i na początku X stulecia najazdy i ekspansja węgierskiej ludności przyniosły poważne zmiany w życiu okolicznej ludności. Przykościelna osada niekoniecznie została opuszczona, ale populacja z pewnością drastycznie zmniejszyła się, a pierwotna organizacja kościelna zapewne zanikła. Opuszczony kościół popadł w ruinę do czasu odrodzenia w regionie chrześcijaństwa. Do tego czasu ulegał powolnej degradacji, gdyż przez długi czas stał bez dachu. Nie był jednak wykorzystywany jako źródło darmowego materiału budowlanego, ani nie był poddawany celowym rozbiórkom, co pozwoliło zachować znaczne fragmenty murów dla kolejnych pokoleń.
Odbudowę kościoła przeprowadzono w czasach gdy okolicznymi ziemiami rządziła już węgierska dynastia Arpadów. Być może po remoncie utracił on pierwotny sakralny charakter, albo prace budowlane prowadzono przy wykorzystaniu wyjątkowo licznych rusztowań, gdyż przestrzeń wokół kościoła otoczono drewnianą konstrukcją z licznymi słupami. W trakcie odbudowy nie przywrócono starej wieży, choć w fasadzie wzniesiono dwie nowe wieże na miejscu starego narteksu.
W romańskiej formie kościół funkcjonował do połowy lub drugiej połowy XII wieku. Jego ponowne zniszczenie nie oznaczało końca osadnictwa na wyspie, dlatego w późniejszym okresie średniowiecza, około drugiej połowy XIV wieku lub najdalej w XV stuleciu, na reliktach świątyni wzniesiona została wieża, przypuszczalnie o funkcji strażniczej, a także dwuprzestrzenny budynek mieszkalny. Prawdopodobnie był to rodzaj ufortyfikowanego dworu, jednego z wielu w regionie, być może będącego własnością nieodległego opactwa benedyktyńskiego. Jego kres nastąpił w toku walk z Turkami we wczesnych latach XVI wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został w pobliżu południowego krańca małej piaszczystej wyspy w kształcie litery L, usytuowanej na bagiennym terenie przy szeroko rozlanej rzece Zala. Récéskút w średniowieczu było jedną z wielu wysp po zachodniej stronie Balatonu, które ze względu na właściwości obronne chętnie fortyfikowano i zasiedlano. Między innymi na południowy – zachód od Récéskút znajdowała się większa wyspa, na której w chwili budowy kościoła funkcjonował gród Mosaburg z okazałą bazyliką św. Hadriana.
Kościół miał w planie kształt prostokąta o wymiarach 20,2–20,5 x 12,1 metrów, z narteksem na całej szerokości zachodniej fasady i czworoboczną wieżą szerokości 4,6 metra ustawioną przy południowej elewacji przedsionka. Po stronie wschodniej budynek zakończony był trzema półkolistymi apsydami, od strony zewnętrznej złączonymi w przyziemiu prostym odcinkiem muru. Szerokość głównej apsydy wynosiła 4,6 metra, natomiast apsyd bocznych 2,1 metra, przy głębokości wszystkich trzech sięgającej około 2,7 metra. Wieża musiała mieć co najmniej dwie kondygnacje, ponieważ znajdowały się w niej fundament pod schody. Elewacje zewnętrzne kościoła opięte były pilastrami, być może pod okapem dachu łączącymi się w półkoliste ślepe arkady. Do środka można było wejść od zachodu, północy i południa, przy czym narteks musiał mieć trzy wejścia po stronie zachodniej, z których środkowe było najszersze. Otwory okienne przypuszczalnie były niewielkich rozmiarów, przeprute symetrycznie między pilastrami.
Wewnątrz przestrzeń kościoła początkowo mogła być jednonawowa, albo, co bardziej prawdopodobne, już w chwili budowy podzielona została na trzy nawy. Dokonano tego za pomocą dwóch rzędów czworobocznych filarów, poprowadzonych mniej więcej na linii ścian głównej, środkowej apsydy. Filary ustawiono na liniach wyznaczonych przez pilastry, dzięki czemu utworzyły prawie kwadratowe przęsła w nawach bocznych i prostokątne w nawie głównej. Narteks miał także trzy nawy, ale był długi tylko na jedno przęsło. Od strony naw bocznych zamknięto go murowanymi ścianami, pozostawiając jedyne wejście na osi nawy głównej. Posadzkę apsyd tworzyły szare płytki ceramiczne z falistymi liniami, które znajdowały się nieco wyżej niż kamienne, wykonane z piaskowca płyty nawy (pośród nich używane były także rzeźbione nagrobki i cegły z dawnego rzymskiego fortu).
Odbudowa kościoła z XI wieku spowodowała podniesienie posadzki budynku o około 75–85 cm, ze względu na zalegającą przez długi czas grubą warstwę gruzu. Kościół zachował południowe wejście, choć jego próg został podniesiony do poziomu nowej podłogi i poprzedzony z zewnątrz dwoma stopniami. Północne wejście zostało zamurowane. We wnętrzu we wschodniej części, pomiędzy dwoma środkowymi filarami, prawdopodobnie zbudowano lektorium, natomiast w apsydach wzniesiono nowe fundamenty pod ołtarze. Zniszczone filary międzynawowe odbudowano z cegły rzymskiej i z ponownie wykorzystanego materiału z wcześniejszego kościoła.
W X wieku całkowitemu zniszczeniu ulec musiała wieża, której odbudowy nie przeprowadzono. Na jej miejscu w narożniku południowo – zachodnim utworzona została studnia. Jeszcze istotniejsze zmiany zaszły zaszły w zachodniej części kościoła, gdzie na miejscu wcześniejszego narteksu dobudowano dwie wieże, wzmocnione dwoma nowymi przyporami. W ich wnętrzu znajdowała się empora, w przyziemiu której mur między nawami bocznymi a dawnym narteksem został zburzony. W zachodniej fasadzie zamurowano dwa boczne wejścia, pozostawiając jedynie główny portal, prawdopodobnie bogato zdobiony. Cały kościół mógł być otoczony palisadą biegnącą wzdłuż krawędzi wyspy.
W okresie późnego średniowiecza relikty kościoła zostały wykorzystane do wzniesienia dwóch budowli. W zachodniej części dawnego korpusu zbudowano masywną wieżę na rzucie czworoboku wielkości 6,6 x 7,1 metra, o murach grubości 1,5 metra, mającą stabilniejsze fundamenty niż dwie wieże romańskie, czy też najstarsza wieża z czasów Karolingów. Podczas jej budowy wykorzystano przypory starszej części budynku, dopasowując do nich zewnętrzne płaszczyzny ściany północnej i południowej. W ten sposób wieża dopasowywała się do szerokości dawnej nawy głównej. We wschodniej części kościoła zbudowano natomiast dwuprzestrzenny, wzmocniony czterema przyporami budynek mieszkalny wielkości 10 x 7 metrów, rozmieszczony na miejscu nawy głównej i środkowej apsydy. Obie części flankowały niewielki dziedziniec o wymiarach 8 x 4 metry, który dodatkowo był otoczony murami południowymi i północnymi.
Stan obecny
Kościół zachował się do czasów współczesnych w postaci fundamentów i uczytelnionych przez archeologów murów przyziemia, które pozwalają zwiedzającym zwizualizować sobie rozmiary i układ przestrzenny pierwotnej budowli. Relikty kościoła znajdują się na terenie otoczonego ziemiami rolnymi i podmokłymi łąkami zagajnika, gdyż średniowieczna wyspa całkowicie zanikła. W pobliżu odwiedzić można Park Pamięci Historycznej Zalavár (węg. Zalavári Történelmi Emlékpark) z pozostałościami kościoła św. Hadriana i grodu Mosaburg.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mordovin M., Késő középkori udvarház Zalavár–Récéskúton, „Castrum 5”, 1/2007.
Mordovin M., The Building History of Zalavár-Récéskút Church, „Annual of Medieval Studies at CEU”, Vol. 12/2006.
Szőke B.M., New findings of the excavations in Mosaburg/Zalavár (Western Hungary) [w:] Post-Roman Towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium, vol. 1, Berlin-New York 2007.
Szőke B.M., The Carolinigian Age in the Carpathian Basin, Budapest 2014.