Historia
Kościół św. Hadriana zbudowany został około połowy IX wieku, przy wsparciu arcybiskupa salzburskiego Liuprama, jako główna budowla sakralna grodu Mosaburg, siedziby księcia błatneńskiego Pribiny. Musiał być już ukończony w 870 roku, kiedy to pochowano w nim męczennika Hadriana i zorganizowano ruch pielgrzymkowy. Proces budowlany mógł zostać przeprowadzony w jednym etapie, lub też do powiększenia kościoła o partię zachodnią i wschodnie obejście z kaplicami doszło na początku XI wieku, pod wpływem promienistych chórów kształtujących się w architekturze francuskiej. W tym drugim przypadku fundatorem rozbudowy kościoła mógł być Stefan I Święty, odnotowano bowiem w przekazach pisemnych, że w 1019 roku konsekrowano w Mosaburgu nowy kościół klasztorny benedyktynów pod wezwaniem św. Adorjána (Hadriana). Zakonnicy benedyktyńscy prawdopodobnie dbali na co dzień o świątynię oraz obsługiwali ruch pielgrzymkowy. Ich klasztor funkcjonował na wyspie grodowej aż do okresu późnego średniowiecza, ale kościół św. Hadriana wówczas znajdował się już od długiego czasu w ruinie.
Architektura
Kościół św. Hadriana był założeniem o całkowitej długości 52 metrów i szerokości od 22 metrów w partii środkowej do 26 metrów w partii zachodniej. Korpus miał formę trójnawowej bazyliki o wymiarach 29,3 x 16 metrów, od wschodu zamkniętej na wysokości nawy głównej dużą apsydą o 7,5 metrach szerokości. Nawy boczne przechodziły w półkoliste obejście o szerokości 3-3,5 metra, do którego korytarza otwierały się ułożone promieniście cztery pomieszczenia kapliczne, naprzemiennie trapezoidalne i kwadratowe. Od zachodu na przedłużeniu czterech przęseł nawy głównej znajdowało się większe przęsło flankowane nawami bocznymi, zaś przy zachodnim krańcu nawy południowej niewielki aneks. Prawdopodbnie wzdłuż muru północnego i południowego naw bocznych dostawiono niższe zabudowania o charakterze dwóch kolejnych, zewnętrznych naw. Całość kościoła już u schyłku IX wieku była najbardziej rozbudowanym i dojrzałym budynkiem sakralnym w tej części Europy, nawiązującym do kościołów karolińskich, a w XI wieku wyróżniającym się awangardowym rozwiązaniem wschodniego ambitu. Połączył on tradycję masywnych budowli karolińskich z nowszymi trendami dojrzałego romanizmu.
Kościół św. Hadriana wzniesiony została z kamienia tworzącego masywne mury o grubości dochodzącej nawet do 1,6 metra. W wielu miejscach zostały one wzmocnione palami o średnicy 0,1-0,2 metra, zwłaszcza pod częścią zachodnią. Wschodnią część i partię północnych murów fundamentowych wzniesiono z regularnych piaskowcowych płyt i cegieł, natomiast południowe mury wykonane były z nieregularnych kamieni spojonych żółtą gliną, a południowo – wschodnie z nieregularnego piaskowca. Co więcej mury wzmocniono palami, natomiast fundamenty warstwą gruzu lub pionowo i ukośnie wstawianymi kamiennymi płytami.
Część zachodnia kościoła była szersza od środka korpusu nawowego. Składała się z jednego centralnego pomieszczenia lub raczej dziedzińca na rzucie prostokąta, a także z dwóch podłużnych pomieszczeń, prawdopodobnie portyków, flankujących go od północy i południa, łącznie zajmujących wymiary około 20,7 x 12,2 metra. Dziedziniec usytuowany był asymetrycznie w stosunku do centralnej części kościoła, gdyż znajdował się na przedłużeniu nawy głównej i południowej, ale nie północnej. Z tego powodu pomieszczenie południowe wystawało poza linię muru elewacji południowej kościoła, a północne znajdowało się na przedłużeniu nawy bocznej. Owe pomieszczenia – portyki mogły być dwupoziomowe, skomunikowane z hipotetyczną emporą nad nawą boczną. Od południowego – zachodu do dziedzińca przylegała cylindryczna wieża. Miała ona mieścić klatkę schodową, ale usytuowanie po zewnętrznej stronie murów oraz spore rozmiary wskazywałoby, że wieża pełniła też rolę dzwonnicy, a być może w razie zagrożenia pełniła funkcje militarne.
We wnętrzu zachodniej części bazylikowego korpusu najpewniej mieściła się empora, być może dostępna schodami mieszczącymi się w południowo – zachodnim aneksie. Wraz z zachodnim dziedzińcem i portykami służyć ona mogła wspólnocie monastycznej. Sam korpus podzielony był na nawy pięcioma parami filarów. Bardziej nietypowa była część wschodnia, wyróżniająca się brakiem krypty, prawdopodobnie nie wybudowanej z powodu podmokłego terenu. Poziom wschodniej części kościoła był zrównany lub lekko wyniesiony ponad posadzkę korpusu, ale sam ambit był zagłębiony aż o 1 metr poniżej naw bocznych, przez co posiadał charakter krypty korytarzowej. Bazylikę wypełniła posadzka przypominającą lastryko, osadzona na zaprawie, zdobiona przeplatającymi się motywami geometrycznymi. Obejście spełniało wymogi kościoła pielgrzymkowego, zapewniając swobodny przepływ wiernych i ich cyrkulację wokół prezbiterium i części środkowej chóru, gdzie mogły się znajdować relikwie. Aneksy boczne i kapliczne zapewne służyły ekspozycji kolejnych relikwii i służyły dewocji indywidualnej.
Stan obecny
Kościół św. Hadriana przetrwał jedynie na poziomie reliktów fundamentów i murów przyziemia. Z tego powodu układ przestrzenny dla zwiedzających może być czytelny, ale bryła pozostaje w sferze wyobraźni. W pobliżu znajduje się mały romański kościół, który niedawno został w zrekonstruowany w sposób budzący kontrowersje.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gergely K., Erődítés Zalavár-Várszigeten. Régi ásatások – új eredmények, „Archaeologiai Értesítő”, 140/2015.
Graczyńska M., Kościół św. Hadriana w Zalavár-Vársziget – przykład karolińskiej architektury w Europie Centralnej X-XI wieku [w:] Architektura średniowieczna i archeologia – konteksty, Wrocław 2024.
Ritoók A., Blowing in the Wind, Sinking in the Swamp: Mosaburg – Zalavár, „Analecta Archaeologica Ressoviensia”, 13/2018.
Ritoók A., Zalavár-Vársziget Árpád-kori „tornya”, „Zalai Múzeum”, 17/2008.
Szőke B.M., Mosaburg-Zalavár [w:] Zala megye ezer éve, Zalaegerszeg 1996.
Szőke B.M., New findings of the excavations in Mosaburg/Zalavár (Western Hungary) [w:] Post-Roman Towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium, vol. 1, Berlin-New York 2007.
Szőke B.M., The Carolinigian Age in the Carpathian Basin, Budapest 2014.