Historia
Dzieje wsi Szántó zbliżone były do historii wznoszącego się nad nią zamku Tátika. Osada była jednak starsza, bowiem już w XII wieku wzniesiono w niej niewielki kościół czy też kaplicę, po raz pierwszy wzmiankowaną w 1236 roku pod wezwaniem św. Kosmy i Damiana. Początkowo Szántó było własnością królewską zamieszkaną przez ludność służebną książąt i królów z dynastii Arpadów. W 1236 roku wieś była już prywatną posiadłością ziemską, zakupioną w tymże roku przez Zlaudusa, proboszcza Székesfehérvár, a jej mieszkańcy, wyzwoleńcy i chłopi pańszczyźniani, zajmowali się przede wszystkim uprawą winorośli. Romański kościół służył wówczas za prywatną kaplicę właściciela osady, wykorzystywaną też zapewne przez miejscową ludność.
Romańska kaplica mogła zostać uszkodzona w 1242 roku, gdy wykorzystując chaos po najeździe mongolskim, ówczesny właściciel zamku Tátika dokonywał na okolicznych ziemiach rabunków i spustoszeń. Z tego powodu został pozwany przez Zlaudusa, wówczas już kanonika Veszprém, a od 1243 roku biskupa Veszprém. Wyrokiem królewskim skonfiskowano zamek Tátika jego pierwotnemu właścicielowi i podarowano go wraz z trzema wsiami biskupowi Zlaudusowi. Prawdopodobnie z inicjatywy nowego właściciela pierwotna kaplica została znacznie powiększona do formy późnoromańskiego kościoła. Musiało to nastąpić po 1248 roku, kiedy biskup faktycznie przejął zasądzone mu dobra, a przed jego śmiercią w 1262 roku.
Na początku XIV stulecia zamek i jego dobra, w tym wieś Szántó wraz z kościołem, zajmował ród Kőszegi, który utworzył swoje małe dominium na terenie zachodnich Węgier. Między 1333 a 1335 rokiem w tamtejszych wsiach które były siedzibami parafii zbierano dziesięcinę. Opodatkowanie objęło także Szántó, co wskazywałoby, że tamtejsza pierwotna kaplica została już podniesiona do rangi kościoła parafialnego. W 1333 roku ksiądz Demeter z Szántó zapłacił dziesięć groszy, a w następnych dwóch latach 40 szerokich denarów, czyli nieco mniej niż poprzednio, jako jedną dziesiątą swojego dochodu. W porównaniu ze średnią krajową kwota była przeciętna, biorąc pod uwagę wielkość wsi i liczbę jej mieszkańców.
W 1341 roku król Karol Robert, w związku ze sporami majątkowymi o zamek Tátika, zlecił kapitule Fehérvár wizytację warowni i okolicznych dóbr. Komisja zwiedziła między innymi wieś Szántó z kościołem św. Kosmy i Damiana. Osada była już wówczas znacznej wielkości, z populacją około 350-370 osób, co zapewne było przyczyną powiększenia nawy późnoromańskiego kościoła w pierwszej ćwierci XIV wieku. Nieco później, bo w 1357 roku, odnotowany został w dokumentach jako diakon powiatowy proboszcz János z Szántó, jednak jest bardzo prawdopodobne, że pleban z Szántó piastował to stanowisko już wcześniej. Tytuł i stanowisko proboszcza wskazywałyby również, że Szántó było już większą niż przeciętna i ważną wsią około połowy XIV wieku. Rozwój osady trwał także wtedy, gdy na krótko przed 1378 rokiem, król Ludwik Wielki podarował zamek Tátika rodzinie Lackfi. Zamek był w ich posiadaniu do 1397 roku. Następnie po licznych zmianach właścicieli w początkowej części XV wieku Tátika i Szántó przypadły w latach 30-tych rodzinie Pethő z Gers. Kościół św. Kosmy i Damiana wzmiankowany był w 1441 roku, kiedy rodzina Pethő otrzymała papieskie pozwolenie na wybudowanie na cmentarzu wokół kościoła kaplicy Najświętszej Maryi Panny. Inicjatorem budowy był László Pethő, ispán (komes) i nadworny rycerz Zygmunta Luksemburczyka w latach dwudziestych XV wieku, który przeznaczył nową część na miejsce własnego pochówku.
W połowie XV wieku życie wsi, obdarzonej przywilejami osady targowej, było niezwykle intensywne. W wojnie domowej, która wybuchła w 1439 roku po śmierci króla Albrechta II Habsburga, do Szántó dotarły walki podzielonej na dwa obozy arystokracji zadunajskiej. Wojnę zakończyła wiosenna kampania króla Władysław I (Władysława Warneńczyka) w 1441 roku, ale pustoszenie dobytku trwało jeszcze wiele lat, a zniszczenia nie ominęły wsi Szántó. Ostatni dokument mówiący o jej grabieży utworzony został w 1468 roku, kiedy członkowie rodziny Kanizsa obrabowali majątki roku Pethő. Świadectwa mówiące o grabieżach i najazdach w połowie XV wieku wspominały tylko pobieżnie o kościele, który został po raz pierwszy ograbiony w 1440 roku.
Ustabilizowanie sytuacji politycznej w drugiej połowie XV wieku, wraz z dużym znaczeniem rodu Pethő, którego przedstawiciele obejmowali wówczas wysokie urzędy państwowe, sprawiło że przeprowadzono gruntowną, późnogotycką przebudowę i rozbudowę kościoła w Szántó. Kościół miał unaoczniać bogactwo i duże znaczenie rodu, dlatego powiększony został o wieżę, nowe prezbiterium oraz liczne boczne kaplice. Z pracami zdążono przed osłabieniem pozycji rodziny, co stopniowo zaczęło się przejawiać od początku XVI wieku.
Kościół mógł zostać uszkodzony w 1532 roku przez wojska tureckie maszerujące na Kőszeg, a także w 1537 roku przez atak wojsk Bálina Töröka. Rok później miejscowe ziemie spustoszyły wojska biskupa Veszprém, zaś w 1547 roku komitat został najechany przez wojska tureckie, zabijające i biorące w niewolę tą część ludności, która nie uciekła. Szántó zostało po raz pierwszy opisane jako podwójnie opodatkowane w 1555 roku. Odtąd aby przeżyć, jego mieszkańcy musieli płacić podatki także Turkom, a i tak w 1566, 1572 i 1573 roku osada była wielokrotnie palona przez muzułmanów, aż w 1577 roku uległa niemal całkowitemu zniszczeniu. Zrujnowany w czasie najazdów kościół znajdował się w ruinie jeszcze na początku XVIII wieku. Odbudowa miała miejsce w 1736 roku. Około 1730 roku dokonano reorganizacji parafii, dwa lata później zaczęto prowadzić księgi metrykalne. W 1865 roku planowano zabytkową budowlę całkowicie przebudować i powiększyć w stylistyce neogotyckiej, na szczęście zamierzeń tych nie zrealizowano. W latach 1957 – 1960 przeprowadzono renowację, która uczytelniła średniowieczne detale architektoniczne kościoła.
Architektura
Kościół usytuowany został na lekkim wzniesieniu pośrodku pierwotnie jednoulicowej wsi, rozciągniętej na osi północ – południe. Początkowo była to niewielka i prosta budowla romańska o okładzie typowym dla wiejskich budowli sakralnych. Kaplica ta składała się z pojedynczej nawy na planie prostokąta, od wschodu zamkniętej nieco węższą, półkolistą apsydą. Obie części przypuszczalnie doświetlane były niewielkimi oknami szczelinowymi, a do ciasnego wnętrza prowadził tylko jeden portal. Biorąc pod uwagę wymiary budowli mogły to być trzy okna południowe w nawie i po jednym od południa i wschodu w apsydzie. Wnętrze apsydy mogło być przesklepione konchą, nawa natomiast przykryta stropem lub ewentualnie otwartą więźbą dachową.
Około połowy XIII wieku po południowej stronie pierwotnej kaplicy kościoła dobudowany został późnoromański kościół. Jego nieco dłuższą i szerszą nawę dostawiono do nawy romańskiej, zaś od wschodu wzniesiono węższe prezbiterium na rzucie czworoboku. Sąsiadowało ono ze starą apsydą, ale było znacznie bardziej wysunięte ku wschodowi. Być może w zachodnią część nawy wtopiona była niewielka wieża. Późnoromański kościół wzniesiono z dokładnie opracowanych kamiennych ciosów, a jego wnętrze pokryto barwnymi malowidłami. Nawa zapewne przykryta była drewnianym stropem, natomiast w prezbiterium założono sklepienie kolebkowe.
W pierwszej ćwierci XIV wieku późnoromańska nawa już w stylistyce wczesnogotyckiej przedłużona została ku zachodowi. W jej zachodniej części umieszczono emporę z piętrem opartym na dwóch filarach, zaś oświetlenie nowej części zapewniły wąskie okna lancetowate. Przedłużenie nawy spowodowało, iż bryła kościoła uzyskała dość nietypową formę, z bardzo rozciągniętym korpusem przy nieproporcjonalnie małym prezbiterium. Cały korpus musiał być nakryty wspólnym dachem dwuspadowym, a prezbiterium osobnym, nieco niższym dachem, także o dwóch połaciach. Przy wschodniej części północnej ściany nawy wciąż funkcjonowała jako kaplica romańska część budowli.
Pod koniec pierwszej połowy XV wieku po północnej stronie wczesnogotyckiej nawy, a zarazem po zachodniej stronie romańskiej kaplicy, zbudowana została kaplica Najświętszej Maryi Panny. Od północy podparto ją pojedynczą przyporą, wnętrze zaś podzielone na dwa przęsła przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W ścianie zachodniej posiadała ona portal wejściowy z zewnątrz, nie wiadomo natomiast jak była skomunikowana z nawą. Mógł to być pojedynczy portal lub arkady. W okresie tym podobnym, dwuprzęsłowym sklepieniem przykryto też romańską kaplicę, w tym celu podpartą od północy trzema przyporami (w tym dwoma ukośnie położonymi).
W drugiej połowie XV wieku usunięto stare, późnoromańskie, czworoboczne prezbiterium, na miejscu którego wzniesiono prezbiterium późnogotyckie o szerokości zbliżonej do nawy i o wielobocznym zamknięciu, opięte od zewnątrz sześcioma uskokowymi przyporami. Pomiędzy przyporami przepruto wysokie, ostrołuczne, dwudzielne okna, wypełnione maswerkami operującymi motywami trójliści i rybich pęcherzy. Zarówno przypory jak i mury obwodowe prezbiterium osadzono na cokole, zaś w miejscach uskoków przypór poprowadzono gzymsy. Wnętrze prezbiterium przykryte było sklepieniem sieciowym z żebrami opuszczonymi na smukłe, przyścienne służki, bogato zdobione ponad cokołami.
Wraz z prezbiterium do nawy kościoła dobudowana została od południa kaplica oraz umieszczona na osi od zachodu czworoboczna wieża. Wnętrze kaplicy mogło być przykryte sklepieniem sieciowym, identycznym jak w prezbiterium. Podsklepione zostało także przyziemie wieży, choć zastosowano tam już mniej reprezentacyjną kolebkę. Nieco później, w ostatniej fazie średniowiecznej rozbudowy kościoła, wzniesiona została zakrystia po północnej stronie prezbiterium, a także długi przedsionek zbudowany przed późnoromańskim wejściem południowym nawy, przy wschodniej ścianie kaplicy późnogotyckiej. Ponadto na początku XVI wieku rozebrano apsydialne zamknięcie najwcześniejszej kaplicy, na miejscu którego po połączeniu ze ścianami romańskiej nawy zbudowano dużą, prostokątną zakrystię.
Stan obecny
W obecnym kształcie, na skutek zniszczeń z XVI i XVII wieku, średniowieczne są jedynie mury prezbiterium, południowa ściana nawy kościoła oraz dwa dolne poziomy wieży. Zachowana do dziś północna ściana nawy na całej długości pochodzi z przebudowy barokowej i jest cieńsza od średniowiecznych murów kościoła. Nowożytna jest również w dużej części dzisiejsza zakrystia. W południowej ścianie nawy oraz na najwyższej kondygnacji wieży umieszczone są nowożytne okna z czasów odbudowy. Zawaleniu uległy późnogotyckie sklepienia kościoła, choć zachowały się dolne i środkowe części służek. W trakcie prac renowacyjnych odnowiono późnogotyckie okna wraz z zachowanymi maswerkami, ujawniono nawet późnoromańskie oraz wczesnogotyckie okno w nawie. Wewnątrz warto zwrócić uwagę na gotyckie pastoforium w ścianie prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Koppány T., A reneszánsz építészet elterjedése és a késô gótika virágzása, „Ars Hungarica”, száz XL, évfolyam 3, 2014.
Koppány T., Zalaszántó középkori temploma, „Műemlékvédelmi Szemle”, 2003/1.