Historia
Początki zamku Zádor sięgały lat 70-tych XIV wieku, kiedy to okoliczne tereny stały się obiektem konfliktu między kapitułą Veszprém a Benedekiem Himfi, wyznaczonym przez króla Ludwika Węgierskiego do poboru podatku z położonych nad Balatonem winnic. Benedek wzniósł zabudowania („domus et edificia”) na spornym wzgórzu Szabad, pomimo protestu kapituły, która uważała tamtejsze tereny za własne. Sąd po czterech latach przyznał wzgórze kapitule, co zmusiło Benedeka do opuszczenia ufundowanych przez siebie zabudowań, zapewne nie posiadających jeszcze formy zamku.
W 1382 roku królowa Maria Andegaweńska nadała ziemie na wyżynach nad Balatonem rodzinie Vezsenyi (Vázsony), w uznaniu dla lojalności zmarłego Miklósa Vezsenyi i jego syna László. Ród Vázsony otrzymał dobra zwane Barnag, ale wykorzystał niestabilną sytuację w kraju po śmierci króla, a także niepewny status prawny wzgórza Szabad, uzyskując od królowej również pozwolenie na wzniesienie na nim zamku. Większa część budowli, być może częściowo wykorzystującej starsze konstrukcje Benedeka Himfi, z pewnością stała już w 1386 roku, co potwierdziło sprawozdanie przeprowadzone przez kapitułę Fehérvár w odpowiedzi na skargę kapituły Veszprém.
Pomimo śmierci Benedeka Himfi, jego dziedzice nie zrezygnowali z pretensji do wzgórza Szabad, włączając się w spór między kapitułą a rodem Vázsony. Wiadomo, że konflikt ten ciągnął się przed sądem jeszcze w 1394 roku, kiedy to poszczególne strony usiłowały przekonać arbitrów co do lokalizacji swoich parcel czy właściwej nazwy wzgórza (zwanego też Pécseli), co miało znaczenie odnośnie jego własności, tym bardziej że w pobliżu znajdowały się jeszcze inne wzniesienia. Na skutek przeciągającego się procesu przedstawiciele rodu Vázsony skierowali uwagę na pobliski majątek w Csepely, gdzie wybudowali zamek Vázsony (Nagyvázsony). Między 1394 a 1400 rokiem, ale zapewne bliżej początku XV wieku, przenieśli się oni do nowej siedziby. Zádor został wówczas porzucony i popadł w ruinę. Być może przez krótki czas wykorzystywany był jedynie w okresie wojen husyckich.
Architektura
Zamek wzniesiono na skraju wzgórza, od wschodu i północy ograniczonego stromymi i skalistymi stokami, gdzie opadały do doliny niewielkiego strumienia. Po stronie zachodniej zabezpieczono się przekopem, natomiast na południu pozostawiono ukształtowany przez naturę łagodniejszy stok, pełniący rolę jedynej drogi dojazdowej do Zádoru. Być może utworzenie rowu także od najbardziej zagrożonej strony południowej było planowane, ale zamierzenia tego nie przeprowadzono z powodu krótkiego okresu funkcjonowania zamku i toczących się ciągłych procesów sądowych.
Zamek założony został na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach około 55 x 60 metrów, z uskokiem obwodu obronnego po stronie zachodniej, gdzie mur utworzył wyraźne załamanie, oraz ze ściętym z powodu kształtu wzgórza narożnikiem północno – zachodnim. Całość była utworzona z kilku prostych kurtyn o rożnej długości. W narożniku południowo – zachodnim zamku usytuowana była czworoboczna wieża o wymiarach 4,8 x 4,8 metra. Jej dwie ściany zewnętrzne (południowa i zachodnia) zostały pogrubione w stosunku do pozostałych, dzięki czemu wieża była nieco wysunięta przed sąsiednie kurtyny muru obronnego. Po wschodniej stronie wieży, pośrodku południowego, frontowego odcinka murów zamku, znajdował się wieżowy budynek bramny. Posiadał on około 12 metrów długości i około 8 metrów szerokości. Był w nieco większym stopniu wysunięty w przedpole niż sąsiednia wieża.
Zabudowa mieszkalna zamku usytuowana została dość nietypowo w południowo – wschodnim narożniku dziedzińca, a więc nie w miejscu najlepiej chronionym, po przeciwnej stronie bramy, a przy czołowej fasadzie zamku (być może wpłynęła na to lokalizacja starszych zabudowań Benedeka Himfi). Dom kończył się narożną kaplicą, której prezbiterium zaprojektowano w ten sposób, że zachodnią linię łuku tęczy wyznaczała sama płaszczyzna murów obronnych. Prezbiterium było więc wysunięte przed lico sąsiednich i posiadało formę czworobocznego ryzalitu z widokiem ku położonej poniżej wzgórza dolinie. Zabudowa mieszkalna ciągnęła się także wzdłuż muru obronnego ku północy, gdzie tworzyła drugie skrzydło, dostawione do frontowego pod kątem prostym. Kolejne zabudowania, zapewne o gospodarczym przeznaczeniu, znajdowały się lub miały zostać zbudowane po zachodniej stronie budynku bramnego, między nim a czworoboczną wieżą narożną.
Stan obecny
Zamek pomimo porzucenia już w okresie średniowiecza, posiada stosunkowo dobrze widoczne pozostałości murów, zwłaszcza w części czołowej założenia. Najwyższą wysokość zachowały mury głównego domu mieszkalnego z ryzalitem dawnej kaplicy. Zauważalne są także pozostałości wieży bramnej oraz czworobocznej wieży narożnej. Tylna część zamku uległa większej degradacji, zwłaszcza w narożniku północno – wschodnim. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Horváth R., Koppány A., Zádorvártól Vázsonykőig, „Castrum 7”, 1/2008.
Zsiray L., A vázsonykői végvár története, „A Veszprém Megyei Levéltár kiadványai 3”, Veszprém 1984.