Historia
Kościół w Vizsoly zbudowany został w pierwszej ćwierci XIII wieku, przy czym pierwsza wzmianka o wsi w przekazach pisemnych odnotowana została w 1220 roku. Zapisano wówczas, iż w królewskiej osadzie Igyhazasvisl (Egyházasvizsoly) osadzeni zostali goście (osadnicy) niemieccy z Saksonii lub Śląska, pośrednio wspomniano też o miejscowym kościele. Proboszcz i parafia zapisani zostali także w spisie dziesięcin papieskich z lat 30-tych XIV wieku, jednak bez pierwotnego wezwania kościoła.
W drugiej połowie XIV wieku, zapewne z powodu wzrostu liczny mieszkańców wsi, a także z powodu dość wysokiej rangi osady (miejsce zgromadzeń lokalnych sejmików) do kościoła od zachodu dobudowano gotycką wieżę oraz nową, większą nawę. Wnętrze w części romańskiej ponownie przesklepiono, a po zakończeniu prac, na przełomie XIV i XV wieku kościół zaczęto ozdabiać ściennymi malowidłami.
Około połowy XVI wieku kościół przejęli protestanci. Z pewnością użytkowali go w 1595 roku, gdy wykonany został spis ludności. Pod koniec XVI wieku Vizsoly zasłynęło jako miejsce w którym po raz pierwszy wydrukowana została przetłumaczona na język węgierski Biblia. Tłumaczenia dokonał pastor Gáspár Károli, zaś księgę wydrukował pochodzący z Polski Bálin Manskovits. Według danych z 1769 roku we wsi było więcej katolików, parafianie toczyli więc nieustanną walkę z miejscowym właścicielem ziemskim i proboszczem, choć protestantom udało się zachować budowlę dla siebie.
Architektura
Pierwotny kościół był niewielką, romańską budowlą o stosunkowo rozwiniętym układzie. Składał się z pojedynczej nawy o wymiarach 7 x 5,6 metra, połączonej na wschodzie z czworobocznym, bardzo krótkim prezbiterium o wymiarach 2,6 x 3,3 metra, które to zamknięto obłą apsydą wielkości 1,45 x 3 metry. Charakterystyczna była gradacja poszczególnych części kościoła, zarówno pod względem wysokości, jak i szerokości, od największej nawy po najmniejszą apsydę.
Elewacje zewnętrzne kościoła romańskiego rozdzielały bardzo wąskie, szczelinowe okna, osadzone w półkoliście zamkniętych, obustronnie rozglifionych wnękach. Trzy takie otwory przebito w południowej ścianie nawy, jeden w południowej ścianie prezbiterium i jeden od wschodu w apsydzie. Tradycyjnie dla średniowiecza strona północna pozbawiona była okien. Wejście do nawy odbywało się poprzez uskokowy portal południowy o półkolistej archiwolcie osadzonej na lekko wystających gzymsach. Pierwotnie był on pokryty barwnymi malowidłami. Elewacje zewnętrzne były proste, za wyjątkiem apsydy ozdobionej rzędem wnęk o dwuspadowych zamknięciach. Utworzono je dość nieporadnie, bez zachowania zbliżonych szerokości. Akcent horyzontalny w elewacjach kościoła zapewniały gzymsy pod okapem dachu. Ten ostatni w nawie osadzony był przy użyciu konsol zdobionych ludzkimi głowami.
Wewnątrz prezbiterium oddzielone zostało od nawy półkolistym łukiem tęczy z trzema uskokami o zaoblonych krawędziach w archiwolcie i sfazowanych ościeżach. Podobnie oddzielona została apsyda od prezbiterium, ale tylko z jednym uskokiem. Uskok uzyskało także obramienie arkady apsydy niosące archiwoltę i tworzące w ten sposób gzyms, na którym spoczęła jej koncha. Oprócz apsydy sklepione (kolebkowo) zostało prezbiterium, natomiast nawę przykryto drewnianym stropem. W zachodniej części pierwotnie mieściła się empora. Zarówno nawę jak i wschodnią część kościoła pokrywały freski (w absydzie przedstawiające narodziny Chrystusa z adoracją Trzech Króli, a w nawie Chrystusa przed Piłatem).
W okresie wczesnogotyckim kościół powiększony został o większą nawę, dostawioną od zachodu po rozebraniu romańskiej ściany zachodniej. Nowa nawa utworzona została szersza i dłuższa a od zachodu poprzedzono ją czworoboczną wieżą. Okna wczesnogotyckie były nadal wąskie, lecz zamknięte już lancetowato, a na pierwszym piętrze wieży dodatkowo ozdobione trójliśćmi. Na duże, dwudzielne okna maswerkowe pozwolono sobie tylko na najwyższym piętrze wieży, ze względu na umieszczone tam dzwony. W przyziemiu wieży z trzech stron przepruto ostrołuczne arkady wiodące do portalu w ścianie zachodniej nawy. Podobny portal połączył piętro wieży z emporą w zachodniej części nawy. Kolejny, profilowany portal wejściowy utworzono w zachodniej części ściany południowej nawy.
Wewnątrz w trakcie rozbudowy romański korpus przykryty został sklepieniem krzyżowo-żebrowym, co wiązało się z koniecznością podwyższenia murów, które przykryto następnie typowymi dla gotyku wysokimi i stromymi dachami. Żebra z półkolistymi wyżłobieniami oparto w narożnikach na prostych, wielokątnych wspornikach, spięto zaś zwornikiem zdobionym motywami roślinnymi. W młodszej nawie nie założono sklepienia, ale jej ściany w okresie późnego gotyku pokryto malowidłami figuralnymi z motywem legendy o św. Władysławie, scenami z życia św. Krzysztofa i koronacją Najświętszej Marii Panny.
Stan obecny
Obecny wygląd wyjątkowo cennego kościoła jest wypadkową kilku, głównie średniowiecznych etapów budowy. Prawie w całości (bez ściany zachodniej) przetrwała najstarsza, romańska budowla, stanowiąca dziś wschodnią część kościoła. Wszystkie okna i zamurowany portal mają pierwotną formę, przetrwało też sklepienie apsydy, wczesnogotyckie sklepienie prezbiterium, ścienne wnęki w apsydzie, a także wnęki zdobiące jej zewnętrzne elewacje. W południowo – wschodnim narożniku nawy, nad pierwotnym gzymsem podokapowym, zachowała się konsola w kształcie ludzkiej głowy. Pozbawiona większych nowożytnych przekształceń jest gotycka nawa oraz wieża, wciąż zdobiona wąskimi otworami lancetowatymi i oknami z maswerkami. Trzy z okien południowych nawy są efektem współczesnej rekonstrukcji, wzorowanej na oryginalnym oknie zachodnim ściany południowej. Późniejszym dodatkiem są także dwie masywne przypory. W obu częściach kościoła zachowały się freski. Starsze pochodzą głównie z XIII wieku, młodsze datowane są na około 1400 rok i pierwszą połowę XV wieku, co daje możliwość przyjrzenia się ewolucji średniowiecznego malarstwa ściennego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.