Historia
Zamek Vitány prawdopodobnie zbudowany został na przełomie XIII i XIV wieku, być może z inicjatywy możnego rodu Csáków, do których wówczas należały te tereny. Usytuowano go w pobliżu jednego z ważnych średniowiecznych szlaków, łączącego Budę z Wiedniem. Po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1324 roku, kiedy to był już zamkiem królewskim pod zarządem Mihála, syna Istvána Marotiego. Być może w ręce władcy wpadł po upadku Máté Csáka cztery lata wcześniej w trakcie konfliktu z Karolem Robertem. Ewentualnie zamek ufundowany został przez węgierskich władców i do nich należał od chwili powstania.
W drugiej połowie XIV wieku zamek znalazł się pod zwierzchnictwem ispána (komesa) Győr. W 1410 roku Zygmunt Luksemburczyk, ciągle posiadający kłopoty finansowe, oddał zamek wraz z innymi majątkami w Vértes na krótki czas w zastaw Fryderykowi Hohenzollernowi, w zamian za poparcie jego kandydatury na cesarza niemiecko-rzymskiego. Już w 1411 Vitány powróciło w ręce Zygmunta, pod zarząd Erika Silstranga, dawnego ispána Bratysławy, a następnie ispána Komárom i Győr. W 1417 roku, według przekazów pisanych, Erik Silstrang, zajęty był zadaniem pojmania rabusiów, którzy grasowali wokół Bratysławy, a później ukrywali się w lasach Vértes. Następnie w 1439 roku król Albrecht II Habsburg oddał Vitány w zastaw Istvánowi Rozgonyi, zaś od 1440 roku zamek był własnością Jánosa Rozgonyi, który już po kilku latach walczył o jego własność z krewnymi. Walki ustały, gdy zmarł János Rozgonyi, a spośród braci, którzy mu się sprzeciwiali, żyli tylko János i Rénold, którzy zawarli porozumienie z wdową po Jánosie Rozgonyi. Pod koniec XV wieku zamek ponownie na krótki czas trafił w ręce królewskie. W 1493 roku król Władysław II podarował go chorwackiemu banowi László Egervári, po śmierci którego w 1512 roku nabył go György Kanizsai.
W pierwszej połowie XVI wieku Turcy okupowali zamek dwukrotnie: w 1529 i 1543 roku, przy czym zdobywanie zamku ułatwiły im spory majątkowe pomiędzy ówczesnymi właścicielami z rodów Héderváry i Fekete. Król Ferdynand Habsburg odzyskał Vitány, ale Turcy ponownie zajęli zamek w 1557 roku. Dwa lata później wzmocnili jego konstrukcję, między innymi o nowy most zwodzony i wartownię. W 1566 roku na wieść o zbliżaniu się wojsk chrześcijańskich osmańscy obrońcy uciekli. W 1594 zamek ponownie dostał się w ręce Turków, którzy ostatecznie zostali wypędzeni w 1598 roku przez wojska Miklósa Pálffy. Wkrótce potem po decyzji Miklósa przestarzała budowla została wysadzona w powietrze w celu uniemożliwienia przejęcia przez wrogów. Zamek pozostawiono w ruinie, od XVIII wieku degradowanej przez wywożenie kamieni na tereny prac budowlanych prowadzonych przez rodzinę Esterházy.
Architektura
Zamek zbudowany został na jednym ze wzgórz pasma górskiego Vértes. Wydłużone mniej więcej na linii północny – zachód, południowy – wschód wzgórze o wysokości około 370 metrów nad poziomem morza, zajęte zostało przez podzamcze i zajmującą zachodnią część grzbietu główną część zamku. Od strony północno – wschodniej i południowo – zachodniej wzgórze zamkowe oddzielone zostało jarami od sąsiednich wzniesień Zsido i Nyerges, które niekorzystnie dla obronności dominowały wysokością nad zamkiem.
Najstarszą częścią zamku był pięcioboczny w planie, nieregularny i lekko wydłużony obwód muru obronnego, który w południowo – wschodniej części łączył się z dwoma narożnikami wieży mieszkalnej na rzucie trapezu. Mur zwieńczony był chodnikiem straży o formie drewnianego ganku, a także blankowanym przedpiersiem przykrytym zadaszeniem. Dziedziniec zamku początkowo pozostawał niezabudowany. Całość była założeniem prostym i o niewielkich rozmiarach.
Wieża podzielona była na kondygnacje drewnianymi stropami z belkami osadzanymi w otworach w murze. Między nimi można było poruszać się po drewnianych schodach, które być może znajdowały się w narożniku wschodnim wieży, gdzie między parterem a piętrem nie utworzono w ścianach gniazd na belki. Do części parterowej prowadził portal od strony dziedzińca. Komorę tą zapewne oświetlało po jednym niewielkim oknie w każdej z trzech ścian skierowanych w przedpole zamku. Piętra oprócz małych otworów wyposażone były też w większe okna z bocznymi, kamiennymi siedziskami. Pierwsze piętro mogło posiadać bezpośrednie wejście z poziomu drewnianego ganku przystawionego od strony dziedzińca. Wieża zwieńczona była krenelażem.
W późniejszym okresie średniowiecza wieża południowo – wschodnia została przebudowana. Drewniane stropy zostały zastąpione sklepieniem krzyżowym między parterem a piętrem oraz między pierwszym a drugim piętrem. Przesunięto również nieco portal otwierający się na dziedziniec, gdyż łuk sklepienia zakrył część dawnego wejścia. Od wewnątrz na okna nałożono okładziny z wapienia, zakrywając w ten sposób poprzednie tynki, ale układ ich siedzisk został zachowany. Nowe, większe otwory okienne wyposażono w kamienne krzyże.
Przypuszczalnie jeszcze w XIV wieku północno – zachodnia część dziedzińca wypełniona została trapezowatym budynkiem mieszkalnym, początkowo jednokondygnacyjnym, następnie rozbudowywanym w poziomie jak i w pionie w co najmniej trzech okresach. Przypuszczalnie w XV wieku przy budynku wzniesiono po stronie północno – zachodniej dodatkowy odcinek muru z półkolistym zamknięciem wydłużającym budowlę, a obie części podwyższono o jedną lub dwie kondygnacje. Ostatecznie budynek uzyskał formę zbliżoną do masywnej wieży mieszkalnej, z co najmniej jednym wykuszem podwieszonym na kamiennych konsolach. Przykryty był dachem, ale jego najwyższą kondygnację wieńczył krenelaż.
Brama wjazdowa na dziedziniec mieściła się po stronie południowej. W XIV wieku zabezpieczono ją prostym przedbramiem, które w XV wieku, zostało rozbudowane na południową i zachodnią część zamku. Utworzony w ten sposób parcham miał około 4,5 metra szerokości. Stanowił opinający zamek korytarz bramny, przedzielony na północnym – wschodzie poprzeczną ścianą z bramą, wiodący do kolejnej, zewnętrznej bramy po stronie północnej. Mur zewnętrzny, podobnie jak główny, zwieńczony był chodnikiem straży. Brama zewnętrzna posiadała bardzo wąski przejazd, zapewne zamykany za pomocą mostu zwodzonego. Zewnętrzną strefę obrony stanowił przekop oraz ziemny wał.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie zaniedbanej, gęsto zarośniętej lasem ruiny (w ostatnich latach, wraz z rozpoczęciem badań, teren częściowo odchwaszczono). Przetrwała duża część murów obronnych, zwłaszcza zewnętrznego obwodu, a także relikty budynku północno – zachodniego. W nieco lepszym stanie widoczne są pozostałości wieży mieszkalnej, wciąż sięgającej w najwyższych partiach około 15 metrów wysokości. Na parterze wyraźnie widoczne są ślady sklepienia, a także gniazd belek drewnianych stropów pięter. Ruiny zamku znajdują się na odludnym terenie, z dala od głównych dróg. Dojść do nich można niebieskim szlakiem turystycznym z Szárliget, pieszą, wymagającą trasą o długości 7,5 km, prowadzącą dnem wąwozu Mária. Najłatwiej jednak dostać się do ruin boczną ścieżką odchodzącą z drogi łączącej Tatabánya do Vértessomló.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Karczag A., Vitány-vár romjainál, „Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2008.
László J., Egy méltatlanul elhanyagolt vár a Vértesben: Vitány, „Kuny Domokos Múzeum Közleményei 19”, Tata 2014.
László J., Vitány vára, „Castrum 19”, 1-2/2016.