Historia
W I wieku n.e. granica cesarstwa rzymskiego dotarła w Kotlinie Panońskiej do linii Dunaju. Jednym z jej najbardziej zagrożonych punktów było zakole, gdzie rzeka przedzierała się meandrami przez wysokie, zalesione góry. Po częstych najazdach barbarzyńców i wojnach z III wieku, Rzymianie zaczęli budować wzdłuż Dunaju szczelną linię granicznych fortyfikacji. Pod koniec III wieku i w pierwszej połowie IV wieku za panowania cesarzy Dioklecjana (284-305), Konstantyna I (306-337) i Kontancjusza II (337-361) powstał system obwarowań na granicznym odcinku zakola Dunaju. Wtedy też Rzymianie utworzyli tzw. rów Csörsz, obwałowania mające chronić sprzymierzone państwo zamieszkujących równiny Sarmatów. Zakole Dunaju wzmocniły cztery większe twierdze i jedna mniejsza strażnica. Spośród nich na terenie późniejszego Wyszegradu znalazły się Quadriburgium i Pone Navata na wzgórzu Sibrik, przy czym tą ostatnią zbudowano około 325-330 roku.
W trzeciej ćwierci IV wieku cesarz Walantynian I znacznie rozbudował i odnowił limes w Panonii. W trakcie tych prac na początku lat 70-tych IV wieku prowadzono również duże inwestycje w zakolu Dunaju. Pomiędzy głównymi twierdzami na prawym brzegu powstał łańcuch strażnic, z których największe mogły pomieścić duże, stałe garnizony. Większość była jednak znacznie mniejszymi konstrukcjami z zaledwie kilkoma strażnikami, których zadaniem było przekazywanie sygnałów pomiędzy posterunkami. W ostatnich dziesięcioleciach panowania rzymskiego, w ostatniej tercji IV wieku i pierwszej tercji V wieku, rzymskie forty prawdopodobnie nie były już tylko bazami wojskowymi, ale ufortyfikowanymi osadami i miastami w których zamieszkiwały rodziny legionistów.
W 433 roku Rzymianie przekazali naddunajską prowincję Hunom. Forty w zakolu Dunaju zostały opuszczone przez legionistów, a następnie stopniowo także przez zromanizowaną ludność. Mury castrum Pone Navata przez kolejne stulecia stały samotnie, gdyż nowi germańscy mieszkańcy i późniejsi Awarowie nie wprowadzili się w porzucone zabudowania, ani nie rozebrali niszczejących fortyfikacji, nie potrzebowali bowiem kamieni jako materiału budowlanego. Zmian dla porzuconych budowli nie przyniosła także migracji słowiańska do Kotliny Panońskiej w VII wieku, w trakcie której plemiona Słowian osiedliły się na zalesionych górach zakola Dunaju, wokół ruin dawnej twierdzy Pone Navata. Pod koniec VIII wieku rozpoczął się rozpad imperium Awarów, spowodowany najazdami Franków i Bułgarów, a następnie wojną domową, która wybuchła w wyniku tych ataków. Kaganat nie mógł już kontrolować władz lokalnych, które musiały zadbać o własne bezpieczeństwo i utworzyły własne ośrodki władzy. Plemiona słowiańskie zamieszkujące terytorium kaganatu uzyskały niepodległość, a ich przywódcy pobudowali warowne osady. W tym czasie przywrócono do użytku rzymskie castrum na wzgórzu Sibrik, najwyraźniej znajdujące się jeszcze w dość dobrym stanie, choć jego pierwotna nazwa uległa zapomnieniu i została zastąpiona słowiańskim Wyszegradem (Zamek Wyższy). Pomiędzy rzymskimi murami wzniesiono pałac miejscowego możnego, który otoczono palisadą, rozwinęła się osada z warsztatami, budynkami mieszkalnymi i szopami, a w dolinie pod zamkiem, nad Dunajem, wyrosło podgrodzie.
Pod koniec IX wieku, wykorzystując kryzys imperium Karolingów, Kotlinę Panońską podbili Węgrzy. Początkowo nie wykazywali oni zbytniego zainteresowania górzystymi, zalesionymi obszarami Panonii, które nie nadawały się do kontynuacji ich stylu życia jako hodowców bydła i rolników. Sporadycznie jedynie osiedlali się w okolicach Wyszegradu, dzięki czemu obwarowania na wzgórzu Sibrik funkcjonowały w początkach X wieku bez większych zmian. Dopiero w drugiej połowie X wieku znaczenie Wyszegradu wzrosło, gdy następcy Arpada, Taksony lub jego syn Gejza, a następnie jego syn Stefan, utworzyli książęcą siedzibę w pobliskim Ostrzyhomiu. Na przełomie X i XI wieku Sibrik objął chrześcijański biskup węgierski, który przebudował zamek i wybudował w jego murach nowy pałac oraz kaplicę. Swą siedzibę w Sibrik miał także ispán (komes), który nie tylko zarządzał zamkiem i otaczającą go osadą, ale był także zwierzchnikiem dużego komitatu wyszegradzkiego. Ispánem mógł być przodek klanu Rosd, który nabył znaczące posiadłości w pobliżu Wyszegradu. Zamek i komitat zostały odnotowane w dokumencie darowizny wydanym przez biskupstwo Veszprém w 1009 roku, który był również pierwszą wzmianką ze średniowieczną nazwą zamku.
W połowie XI wieku miał miejsce okres rozkwitu wyszegradzkiego wzgórza Sibrik, obok którego król Andrzej I, na prośbę żony Anastazji Jarosławówny, ufundował klasztor dla mnichów greckich. W dolinie pod klasztorem powstał nowy kościół, a znajdujący się obok zamku stary kościół parafialny został w tym czasie przebudowany przez ispána lub biskupa. Prace budowlane prowadzono także na dziedzińcu zamkowym. Trudniejsze czasy nadeszły wraz z wojną domową między królem Salomonem i Gejzą. Po klęsce Salomona w bitwie pod Mogyoród w 1074 roku Gejza i jego brat Władysław wypędzili dotychczasowego ispána z Wyszegradu i powierzyli urząd lojalnemu względem nich możnemu, niejakiemu Gurcu, synowi Pétera. Jednak już w 1079 roku wypędzony Salomon wrócił na Węgry przy wsparciu cesarza Henryka IV. Prawdopodobnie w trakcie odzyskiwania władzy doszło do oblężenia zamku Sibrik, podczas którego spłonęła południowo – zachodnia część twierdzy. Zmuszony do ucieczki ispán Gurcu przeniósł swoją siedzibę na zamek królewski w Ostrzyhomiu, gdzie był wzmiankowany w 1079 roku. Władysław został zmuszony do zawarcia ugody z Salamonem i przekazania mu wyszegradzkiego zamku, w którym w kolejnych latach Salamon wybudował swoją nową rezydencję. Władysław I Święty wkrótce złamał porozumienie i zamknął Salamona i jego zwolenników w areszcie domowym w Wyszegradzie, ale został zmuszony do ich uwolnienia w 1083 roku z powodu publicznego oburzenia.
W XII wieku znaczenie zamku Sibrik i znajdującego się pod nim miasta uległo zmniejszeniu kosztem pobliskiego Pilis, będącego uposażeniem syna Andrzeja II, Beli, korowanego w 1214 roku za życia ojca. Sąsiadujący z zamkiem kościół parafialny został opuszczony i popadł w ruinę, Wyszegrad odgrywał jedynie rolę jako siedziba dworu wykorzystywanego przez władców w trakcie polowań. Rozbudowany został natomiast klasztor grekokatolicki, w którym być może czasowo, przed osiągnięciem pełnoletności przez Belę, przebywała Maria Laskarina, córka cesarza nicejskiego. Gdy Bela osiągnął odpowiedni wiek w 1220 roku, ożenił się z Marią. Prawdopodobnie z tym wydarzeniem związane było przekazanie klasztoru św. Andrzeja zakonowi benedyktynów i jego rozbudowa. Już jednak w 1241 roku został on porzucony wraz zamkiem Sibrik, na wieść o wielkim najeździe mongolskim i klęsce na równinie Mohi. Po wycofaniu najeźdźców zamek na wzgórzu Sibrik zaczęto z wolna odbudowywać, ale wkrótce jego rolę przejął położony nieco bardziej na południe wyszegradzki zamek późnoromański. Wzniesiono go z inicjatywy królowej Marii, gdy około 1248 roku rozeszła się wieść o nowym ataku mongolskim, a rozbudowano w czasach Karola Roberta. Stare castrum Sibrik było już wówczas opuszczone i popadało w ruinę.
Architektura
Rzymska twierdza Pone Navata zbudowana została na wzgórzu w szerokim zakolu Dunaju. Stoki wzniesienia nie były skaliste, ale wysokie i strome, zwłaszcza po stronie zachodniej gdzie opadały do koryta rzeki. Jedynie od wschodu znajdowało się stosunkowo łagodne podejście, stanowiące siodło między wzgórzem Sibrik a wyższą górą Nagyvillám. Kształt spłaszczonego szczytu wzgórza nadał budowli w planie formę zbliżoną do trójkąta, narożnikami skierowanego ku północy, południowi i na wschód. Jego wymiary wynosiły około 130 x 114 metrów.
Podstawą obrony rzymskiego castrum był obwód kamiennego muru wzmocnionego regularnie i gęsto rozmieszczonymi 15 basztami. Grubość kurtyn w przyziemiu wahała się od 1,1 do 1,4 metra, natomiast ich fundamenty posiadały około 1,9 metra grubości. Najniższa część fundamentów zbudowana była z kamieni o nieregularnych kształtach, nie łączonych zaprawą. Nadbudowa składa się z dwóch części – po stronie zewnętrznej obustronne lico utworzyły duże bloki kamiennych ciosów, układane w regularne warstwy łączone zaprawą, natomiast wewnątrz zastosowano kamienie o nieregularnych kształtach. Kurtyny między basztami w większości były proste, ale po południowej i częściowo zachodniej stronie uzyskały specyficzną, zakrzywioną do wnętrza formę (tzw. murus sinuosus et cornutus). Ułatwiała ona flankowy ostrzał z sąsiednich baszt, nie wiadomo jednak dlaczego została zastosowana jedynie na części obwodu. Wszystkie kurtyny zapewne zwieńczone były chodnikiem straży. Zewnętrzną strefę obrony, za wyjątkiem bezpiecznego odcinka zachodniego, tworzył system podwójnych rowów. Pierwszy przekop o szerokości 6 metrów znajdował się 6 metrów od muru, a jego dno znajdowało się na głębokości 2,2 metra. Drugi rów znajdował się 33 metry od muru twierdzy. Jego głębokość była większa niż 2,5 metra. Nie wiadomo gdzie znajdowała się główna brama wjazdowa na dziedziniec, jedynie w narożnej baszcie wschodniej odkryto niewielką furtę wypadową.
Baszty wzniesiono na planie czworoboków z zaoblonymi ścianami czołowymi. Wielkością i kształtem wyróżniały się trzy baszty narożne, które oprócz zaoblonych, lekko wysuniętych w stronę przedpola ścian frontowych, posiadały wklęsłe ściany boczne, nadające całości charakterystyczny, wachlarzowaty kształt. Baszty na planie litery U miały mury znacznie różniące się grubością, od 1 do 1,4 metra szerokości. Szerokość ich przestrzeni wewnętrznej wahała się między 2,2 – 3,2 metra. Podłogi ich najniższych kondygnacji były zaprojektowane w różny sposób. W niektórych znajdowały się klepiska, ale funkcjonowały także posadzki pokryte cegłami lub lastryko. Mur baszty narożnej południowo – zachodniej miał 1,2 metra grubości. Także pozostałe baszty narożne posiadały zbliżoną grubość ścian, różniły się natomiast większymi rozmiarami. Wejścia do baszt znajdowały się na poziomie dziedzińca, a także na poziomie chodnika straży w koronie muru. Powyżej zapewne funkcjonowała jeszcze jedna, trzecia kondygnacja. przykryta trójpołaciowym, spłaszczonym dachem pokrytym dachówką.
Baszta usytuowana pośrodku zachodniego odcinka muru twierdzy została jeszcze w okresie rzymskim rozebrana do fundamentów (prawdopodobnie za rządów Konstancjusza, a więc około 337-361 roku). W jej miejscu wzniesiono najpierw bramę z dwoma otworami przejazdu, a po ich zamurowaniu za rządów Walentyniana, zbudowano masywną, czworoboczną wieżę o bokach długości 11,7 metra. Budowla ta była w całości wysunięta ku stokom wzgórza przed sąsiednie kurtyny muru. Przypuszczalnie była od nich wyższa o co najmniej jedną kondygnację i mogła pełnić funkcje mieszkalne. Pośrodku wieży umieszczono okrągłą kolumnę o średnicy 2,6 metra, podtrzymującą zapewne strop piętra. W tym samym czasie wzniesiono także zabudowania na terenie dziedzińca: dwa prostokątne w planie domy w części zachodniej (budynek o wymiarach 9,6 x 4,4 metra z portykiem przy fasadzie oraz budynek wielkości 20 x 5 metrów przypominający koszary) i kolejne dwa budynki przystawione do muru w południowo – wschodniej części twierdzy (trójprzestrzenny o wymiarach 5,5 x 14,5 metra oraz jednoprzestrzenny wielkości 7 x 16,5 metra). Na dziedzińcu funkcjonowała także okrągła studnia głębokości około 2,5 metra.
W X-XI wieku Węgrzy wzmocnili stare mury, zwłaszcza od strony zewnętrznej, narażonej na obsuwanie z powodu stromych stoków. Kurtyny pogrubiono tam o około 0,8 metra kamieniami układanymi w glinie na podmurówce wiązanej zaprawą wapienną. Narożna baszta południowo – zachodnia musiała znajdować się w złym stanie, gdyż została rozebrana, a na jej miejscu wzniesiono mniejszą basztę czworoboczną, otwartą od strony dziedzińca. Narożna baszta południowo – wschodnia nie została co prawda przebudowana, ale zamurowano jej wejście od strony dziedzińca oraz boczną furtę jaka funkcjonowała wcześniej w ścianie północnej (pozostawione musiało zostać jedynie wejście na poziomie chodnika straży). Pozostałe baszty nie uległy większym przekształceniom, jedynie w dwóch zamurowano wejścia z czasów rzymskich. Prawdopodobnie nie odbudowano też pierwotnych zadaszeń, pozostawiając najwyższe kondygnacje otwarte. Przekształceniu uległa natomiast zachodnia wieża mieszkalna. W jej wnętrzu rozebrano okrągłą kolumnę zamiast której wzniesiono dwa filary, zapewne dźwigające arkady i ścianę dzielącą przestrzeń piętra na dwa pomieszczenia. Ponadto po stronie północnej, od zewnątrz, przystawiony został niewielki ryzalit o funkcji latryny lub klatki schodowej.
Najstarszą budowlą mieszkalną zamku z okresu wczesnego średniowiecza prawdopodobnie był dwuprzestrzenny dom o wymiarach 18 x 10 metrów, usytuowany około VIII/IX wieku w zachodniej części dziedzińca. Wejście do niego znajdowało się w ścianie wschodniej, skąd przejść można było na mały majdan, wydzielony palisadą z terenu zamkowego dziedzińca. Przypuszczalnie budynek stanowił siedzibę miejscowego pana zarządzającego zamkiem w okresie poprzedzającym przybycie Węgrów. W X wieku został on rozebrany, a na jego miejscu wzniesiono wczesnoromański kościół, składający się z nawy na planie prostokąta i półkolistej apsydy wschodniej.
W czasach Arpadów w narożniku południowo – wschodnim dziedzińca zamku zbudowano jeden po drugim dwie kamienne budowle. Pierwszą był kwadratowy budynek o wymiarach 5 x 5 metrów, w którego narożniku znajdował się okrągły piec. Mur po północnej stronie kwadratowego budynku był podwójnie gruby, co wskazywałoby, że ta boczna ściana była z jakiegoś powodu wzmocniona, być może w celu wykorzystania pieca. Mały czworoboczny budynek został w XI wieku rozebrany, aby ustąpić miejsca dwuprzestrzennemu domowi na planie prostokąta. Ta kamienna budowla została wzniesiona z wapiennych ciosów i miała ściany o grubości 0,8 metra. Jej wschodnie pomieszczenie ogrzewał piec, pełniła więc funkcje mieszkalne, będąc przypuszczalnie siedzibą ispána.
Po południowo – wschodniej stronie zamkowego wzgórza, na stoku sąsiedniego wzniesienia, w X wieku zbudowany został parafialny, jednonawowy kościół z apsydą wschodnią, wzniesiony z kamienia spajanego gliną. W drugiej połowie XI wieku został on rozebrany w celu wybudowania na tym samym miejscu większej świątyni jednonawowej, od wschodu zakończonej czworobocznym prezbiterium, a od zachodu poprzedzonej prostokątnym masywem z emporą podpartą dwoma filarami. Górny poziom empory przełamywało pięć arkad wspartych na niewielkich, ośmiobocznych kolumnach, z klińcami zdobionymi palmetami i motywami plecionkowymi. Od południa do kościoła na całej długości przystawione były aneksy, z których skrajny zachodni posiadał grubsze mury, mógł więc mieć formę wieżową, mieszczącą schody na emporę i na piętra masywu zachodniego. Wschodni natomiast mógł pełnić rolę kaplicy grobowej. Nawa była podzielona na dwie części ustawioną pośrodku rzeźbioną, drewnianą przegrodą. We wschodniej części prezbiterium, przed ołtarzem głównym i arkadą tęczy znajdowały się dwa ołtarze boczne.
Stan obecny
Zamek na wzgórzu Sibrik, pierwotna rzymska Pone Navata, znany jest dziś za sprawą wieloletnich prac archeologicznych, które wydobyły spod ziemi relikty murów, miejscami dochodzące do 1,5 – 2 metrów wysokości. Obecnie pozostałości obwarowań, kurtyn i baszt, widoczne są po stronie południowo – wschodniej dawnego obwodu obronnego. Odkryte zostały także mury przyziemia masywnej wieży mieszkalnej w zachodniej części zamku. Wstęp na teren zamkowego wzgórza jest wolny, podobnie jak na teren reliktów południowo – wschodniego kościoła. Znajdują się one zaraz przy drodze, przykryte w celu ochrony współczesnym, blaszanym dachem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., Visegrád a római erődtől Mátyás király palotájáig, „Korok, kultúrák, lelőhelyek”, Hódmezővásárhely 2023.
Buzás G., Boruzs K., Merva S., Tolnai K., Régészeti kutatások a visegrádi Sibrik-dombon, „Communicationes Archaeologicae Hungaricae 2017”, Budapest 2018.
Buzás G., Eszes B., XI. századi görög monostor Visegrádon, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2012.
Tolnai K., A Visegrád-Sibrik dombon feltárt maradványok története, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2013.