Historia
Początki murowanego królewskiego dworu w Wyszegradzie (węg. Visegrád) sięgały lat dwudziestych XIII wieku, kiedy Karol I Robert przeniósł swoją siedzibę w otoczone górami zakole Dunaju. W 1323 roku król osiedlił się w wieży mieszkalnej zwanej później wieżą Salamona, ale wkrótce ufundował także wygodniejszy dwór, na terenie którego w 1330 roku Felicián Zách, palatyn możnego Máté Csáka, z niewyjaśnionych przyczyn dokonał zamachu na rodzinę królewską. Wtargnął on wraz z synem i służbą na dwór podczas obiadu, ranił króla w rękę, zaś królową pozbawił czterech palców u prawej ręki. Próbował zabić synów królewskich, Ludwika i Andrzeja, został jednak pochwycony przez rycerzy króla i zabity na miejscu. Po zamachu, w ostatniej dekadzie swojego życia, Karol Robert z dworu korzystał już rzadziej, przedkładając bardziej ufortyfikowane rezydencje.
Ludwik I wkrótce po objęciu władzy w 1324 roku, przystąpił do szeroko zakrojonej przebudowy skromnego początkowo dworu w wieloskrzydłowe założenie pałacowe. Wpierw wzniesiony został wokół zabudowań mur, rozpoczęto też prace nad kaplicą, ale zabójstwo Andrzeja, młodszego brata władcy w Neapolu w 1345 roku i późniejsza wojna na półwyspie Apenińskim przerwały budowę. W latach 1347-1355 dwór królewski tymczasowo przeniósł się do Budy, już jednak około 1352 roku, po zakończeniu konfliktu, rozpoczęto przygotowania do powrotu do Wyszegradu. Pośród wznoszonych wówczas zabudowań mieszkalnych i gospodarczych zbudowano między innymi nową kaplicę Najświętszej Marii Panny. W 1360 roku odnotowano konsekrowanie jednego z jej ołtarzy, a cała budowla mogła być gotowa do 1366 roku, kiedy to papież pożegnał w niej gości. W tym czasie mógł już być także ukończony nowy kompleks królewskich budynków mieszkalnych, tworzących zamknięty dziedziniec z krużgankami. Przypuszczalnie były one dziełem kamieniarza i królewskiego budowniczego Jánosa, który w 1352 roku przebywał na dworze młodszego brata króla, księcia Stefana. W 1358 roku pełnił funkcję burmistrza miasta Wyszegrad, a w 1365 roku za zasługi w budowie królewskich domów otrzymał od króla Ludwika I cenną działkę w mieście Buda.
W latach 70-tych XIV wieku przebudowana została południowo – wschodnia część pałacu, początkowo przypuszczalnie rezydencja królowej Elżbiety, a później siedziba królewskiej komory, w której mieściła się także mennica, magazyn i być może rezydencja zarządcy pałacu. Po śmierci króla Ludwika I w 1382 roku rozbudowę pałacu kontynuował Zygmunt Luksemburski, poślubiony z córką swego poprzednika, Marią. Po 1405 roku Zygmunt przeniósł dwór do Budy i tam zaczął inwestować w wielkie przedsięwzięcia budowalne. Być może z tego względu od 1409 roku bardzo często korzystał z odnowionego pałacu wyszegradzkiego. Ponadto wyruszając w 1412 roku w wielką europejską podróż, przeniósł kancelarie dworskie z powrotem do Wyszegradu, gdzie pozostawały one do 1416 roku. Po powrocie na Węgry w 1419 roku, król ponownie często odwiedzał naddunajski pałac, obok którego w 1424 roku założył franciszkański klasztor.
W ostatniej dekadzie życia Zygmunta Luksemburczyka pałac w Wyszegradzie utracił przejściowo na znaczeniu. Nieco podupadły, do łask powrócił w drugiej połowie panowania Macieja Korwina. Remonty zabudowań zaczęto prowadzić po ślubie króla z Beatrycze Aragońską w 1476 roku. W starsze pomieszczenia wprowadzano wówczas wystrój późnogotycki, przekształcono krużganki, utworzono też okazałe tarasy ogrodowe, nawiązujące do włoskiej, zwłaszcza toskańskiej, renesansowej już sztuki ogrodowej. Istotną rolę w ich budowie mógł odegrać florencki mistrz Chimenti Camicia, będący w służbie króla Macieja Korwina w 1479 roku. Natomiast dwie studnie z czerwonego marmuru zostały wykonane w pierwszej połowie lat 80-tych XV wieku przez Giovanniego Dalmatę, rzeźbiarza z Trogiru (węg. Trau), który wcześniej pracował w Rzymie i za swoją pracę otrzymał od króla wynagrodzenie w 1488 roku. Maciej Korwin odnowił także po 1473 roku sąsiedni klasztor franciszkański, który przestał być użytkowany około połowy XV wieku. Odbudowa konwentu dobiegała końca w 1511 roku, a już dwa lata później zebrała się w nim kapituła prowincjonalna zakonu franciszkanów.
Po śmierci króla Macieja Korwina w 1490 roku jego następcy nadal korzystali z pałacu, jednak po podboju tureckim z 1544 roku wielki kompleks pałacowych budowli popadał w ruinę i został zapomniany. Prawie całkowitej rozbiórce uległ w XVIII wieku opuszczony klasztor franciszkański, na miejscu którego powstała zabudowa mieszkalna rozwijającej się osady. Pozostałości pałacu stały się ponownie znane dopiero za sprawą wykopalisk archeologicznych, które rozpoczęły się w 1934 roku. Jednak wydobyte na powierzchnię mury nadal niszczały, aż dopiero w 1996 roku rozpoczęto zakrojoną na szeroką skalę odbudowę.
Architektura
Pałac usytuowany został nad brzegiem Dunaju, w miejscu gdzie jego meandrujące koryto utworzyło szerokie zakole. Pod zabudowę wykorzystano wąski pas płaskiego terenu, od zachodu i północnego – zachodu ograniczonego rzeką a od wschodu stokami górskiego masywu. Po północnej stronie płaskie nabrzeże stopniowo się zwężało za sprawą coraz bliżej dochodzącej do wody skalistej góry, na szczycie której po północno – wschodniej stronie pałacu usytuowano zamek królewski, połączony obwarowaniami z wieżą mieszkalną zbudowaną na jednym z pagórków u brzegu Dunaju. Po południowo – zachodniej stronie przybrzeżny pas płaskiego terenu ulegał poszerzeniu, łącząc się z wąską doliną z której od wschodu wpadał do Dunaju niewielki strumień.
Najstarsze zabudowania dworskie z pierwszej połowy XIV wieku składały się z dwóch prostokątnych w planie budynków powstałych w północnej części założenia: jednokondygnacyjnego domu mieszkalnego i domu dwukondygnacyjnego o wymiarach 18 x 33 metry. Dom jednokondygnacyjny posiadał co najmniej dwa pomieszczenia, z których jedno ogrzewane było narożnym kominkiem. Dom piętrowy mieścił dwunawową aulę przedzieloną drewnianymi słupami i ogrzewaną piecami typu hypocaustum. W południowo – wschodniej części dworu kolejny budynek mieszkalny wielkości 9,5 x 21 metrów i sąsiedni dom przypominający wieżę mieszkalną mogły należeć do królowej Elżbiety Łokietkówny. Obie budowle połączone były odcinkiem muru. Niżej, ale jeszcze na zboczu, w drugiej fazie stanął dwukondygnacyjny dom o wymiarach 32 x 13 metrów, podzielony na dwa pomieszczenia, zbudowany z kamienia w przyziemiu, ale z podzielonym na dwa pomieszczenia piętrem wykonanym w konstrukcji drewnianej. Oprócz nich w okolicy znajdowało się kilka mniejszych drewnianych i murowanych domów, ale zapewne nie wszystkie z nich wchodziły w skład rezydencji królewskiej. Na południe od dworu prawdopodobnie funkcjonowała kaplica pod wezwaniem św. Jerzego, która mogła mieć związek z zakonem joannitów.
W pierwszych latach rządów Ludwika I stare zabudowania dworskie otoczone zostały od północy i zachodu murem, zaś po południowej stronie jednokondygnacyjnego budynku zaczęto budować kaplicę, ostatecznie nigdy nie ukończoną. Następnie po połowie XIV wieku wzdłuż murów powstał nowy, dwukondygnacyjny budynek w kształcie litery L, zwrócony ku dziedzińcowy powstałemu po rozebraniu budynku auli Karola I. Jego parter zajmowały magazyny i kuchnia, a na piętrze urządzono dużą sień w części północnej i pomieszczenia mieszkalne w części zachodniej. Do nowego założenia włączono również stary jednokondygnacyjny budynek Karola Roberta, dlatego rzut północno – zachodniej części pałacu uzyskał kształt litery U z dziedzińcem otwartym od strony południowej. Na miejscu nieukończonej kaplicy około połowy XIV wieku wzniesiono skrzydło gospodarcze, zaś wyżej na stoku umieszczono wąski budynek, być może przeznaczony dla królewskiej służby.
W kolejnym etapie prac, po 1355 roku, w północno – wschodnim narożniku pałacu rozebrany został stary jednokondygnacyjny dom mieszkalny z nieukończoną kaplicą, skrzydłem gospodarczym i budynkiem służby, a na ich miejscu wzniesiono kompleks zabudowań zamykających niewielki, wewnętrzny dziedziniec. Kompleks ten składał się z czterech skrzydeł, był założeniem regularnym, dwukondygnacyjnym, na planie zbliżonym do kwadratu o bokach długości około 45 metrów, otoczonym przez ogrody i ozdobne fontanny. Jego pomieszczenia mieszkalne wyposażone były w najbardziej wyszukane wówczas luksusy, miedzy innymi w łazienki z dostępem do wody, ogrzewanie podłogowe hypocaustum i spłukiwane latryny, utworzone w wydłużonym danskerze sąsiadującym ze skrzydłem północnym. Skrzydło wschodnie połączone było natomiast gankiem z małym, zamkniętym, trójkątnym w planie dziedzińczykiem, który ozdobiony był wspaniałą fontanną przyścienną. Czteroskrzydłowy kompleks wykazywał wiele podobieństw do zamków królewskich w Diósgyőr, Zvolen (węg. Zólyom) i Vígľaš (węg. Végles).
Obok głównych zabudowań pałacu po 1355 roku wzniesiono na tarasie wciętym w zboczu góry nową kaplicę ku czci Najświętszej Marii Panny – jednonawowy kościół z krótkim, węższym od korpusu prezbiterium o wielobocznym zamknięciu, opięty regularnym rytmem przypór oraz gzymsami cokołowymi i kapnikowymi. Prezbiterium kaplicy od wschodu sąsiadowało z kwadratową zakrystią i oratorium królewskim na piętrze, połączonym z trójkątnym dziedzińczykiem pałacu. Na południe od kaplicy znajdował się starszy budynek królowej Elżbiety, po zachodniej stronie którego niżej na zboczu wzniesiono nieregularny układ zabudowań królewskiej komory, mennicy, magazynów i być może pomieszczeń zarządcy pałacu. Stanowiły one południowy skraj kompleksu pałacowego, wówczas jeszcze nie zamkniętego na tym kierunku żadnym murem. Wjazd na teren pałacu umieszczono w czworobocznym budynku bramnym, umieszczonym naprzeciwko kaplicy, mniej więcej pośrodku zachodniego odcinka muru.
W latach 70-tych XIV wieku gruntownie przebudowane zostały zabudowania po południowej stronie kaplicy Najświętszej Marii Panny, tworzące południowo – wschodni narożni pałacu. Na miejscu pojedynczego domu identyfikowanego z siedzibą królowej Elżbiety, na zboczu wzgórza wzniesiony został zespół kilku budynków zamykających mały dziedzińczyk. Ich układ charakteryzował się brakiem symetrii, wieloma aneksami, ryzalitami i dobudówkami, z których zachodnia miała formę czworobocznej wieżyczki. Wraz z nimi powstał również południowy mur ogrodzeniowy pałacu, dostawiony do starszej kurtyny nadrzecznej, który przeciął grupę częściowo wówczas rozebranych budynków mennicy i komory królewskiej. Wybudowanie muru południowego zamknęło pałacowy kompleks w przestrzeni o wymiarach około 120 x 120 metrów.
W czasów Zygmunta Luksemburczyka zabudowania głównej, czteroskrzydłowej części pałacu powiększone zostały o dwa aneksy przy fasadzie skrzydła zachodniego. Utworzono tam wieżyczkę schodową z przedsionkiem w przyziemiu oraz prostokątny ryzalit z reprezentacyjnym wejściem na dole i dużymi oknami na drugim piętrze, zdobionymi łukami w ośle grzbiety. Ponadto w czasach Zygmunta Luksemburczyka wzniesiono podłużny budynek kuchni, sięgający od narożnika południowo – zachodniego pałacu do wieży bramnej. Posiłki przygotowywano w podsklepionym pomieszczeniu o długości około 28 metrów, na którego północnym i południowym krańcu mogły się znajdować paleniska. W kuchni znajdował się także piec, którego otwór wyeksponowano na ścianie wschodniej, sam piec zaś znajdował się na zewnątrz budynku. Dwa wejście do kuchni wiodły od strony dziedzińca. Istotną inwestycją Zygmunta było także utworzenie akweduktu dostarczającego świeżą wodę do kilku późnogotyckich, wyjątkowo ozdobnych fontann. Pośród nich znajdowała się ustawiona w ogrodzie wolnostojąca fontanna o formie słupa zwieńczonego pinaklą, bogato dekorowana ślepymi maswerkami, żabkami i kwiatonem.
Ufundowany w latach 20-tych XV wieku klasztor franciszkański usytuowany został po południowej stronie muru otaczającego pałac, na miejscu starszej kaplicy św. Jerzego, która utraciła na znaczeniu po odgrodzeniu pałacu. Konwent składał się z pięcioprzęsłowego, jednonawowego kościoła z wydzielonym węższym prezbiterium o wielobocznym zamknięciu. Po jego północnej stronie utworzono czworoboczny, otoczony krużgankami wirydarz, zamknięty od wschodu i zachodu dwoma skrzydłami klauzury, z których wschodnie pod kątem prostym sąsiadowało z prezbiterium kościoła, a zachodnie wysunięte było boczną ścianą przed fasadę nawy. W skrzydle zachodnim mieścił się refektarz i sąsidująca z nim od północy kuchnia, we wschodnim natomiast kapitularz i kaplica. Od północy klasztor zamykał mur i dwunawowy krużganek, a dodatkowe budynki gospodarcze dostawione były do muru pałacu. Na przełomie XV i XVI wieku przedłużone zostało o jedno przęsło ku wschodowi prezbiterium, ponownie zamknięte wielobokiem, podsklepione i podparte przyporami. Założono też sklepienia w krużgankach oraz w kaplicy mieszczącej się w przebudowanym skrzydle wschodnim. Kaplicę zamknięto od wschodu trzema ścianami i zwieńczono sklepieniem gwiaździstym. Jedną z ostatnich inwestycji była czworoboczna wieża wzniesiona po północnej stronie prezbiterium, w linii skrzydła wschodniego.
W czwartej ćwierci XV wieku dużą część pałacu poddano późnogotyckiej modernizacji, choć układ zabudowań nie uległ gruntownej zmianie. Przy fasadzie pałacu wychodzącej na Dunaj po północnej stronie budynku bramnego zbudowano bogato dekorowany ryzalit z dwoma arkadami w przyziemiu i dwoma dużymi, trójdzielnymi oknami na piętrze. Wykorzystywany był on zwłaszcza w czasie rycerskich turniejów, organizowanych na wytyczonym między pałacem a rzeką placu. Po przeciwnej stronie muru dwa skrzydła na planie litery L wyposażone zostały w krużganek (który zastąpił ganki XIV-wieczne), wzniesiono też nowy, czteroskrzydłowy krużganek wewnątrz czworobocznego dziedzińca północno – wschodniej części pałacu, wsparty na bogato rzeźbionych późnogotyckich kolumnach. Po stronie południowej, przed pałacową kaplicą utworzono tarasy z ogrodami i ceglanymi posadzkami, dostępne po murowanych, okazałych schodach. Przed nimi wytyczono kolejny plac turniejowy, służący potyczkom pieszych rycerzy. Wyposażony był on w murowane siedziska widowni i lożę dla najważniejszych obserwatorów zmagań. Ogrody i sady wypełniły teren po północnej stronie pałacu, gdzie ogrodzone zabudowania gospodarcze funkcjonowały już od XIV wieku. W pomieszczeniach mieszkalnych i reprezentacyjnych pałacu zmieniano wystrój, nierzadko także przeznaczenie i funkcje komnat. Kuchnię z czasów Zygmunta Luksemburczyka podzielono na trzy pomieszczenia, zaś przyrządzenie posiłków przeniesiono do skrzydła po północnej stronie bramy. Ponadto za Macieja Korwin funkcjonowała kuchnia prywatna, urządzona na parterze w południowo – wschodnim narożniki czteroskrzydłowej części pałacu.
Stan obecny
Pałac w Visegrádzie jest jedyną tego typu średniowieczną budowlą zachowaną na Węgrzech w dobrym stanie. Jego obecna forma jest wynikiem prowadzonych od lat 90-tych XX wieku częściowych prac rekonstrukcyjnych, które pozwoliły zapewnić ochronę najcenniejszych części, a jednocześnie nieco przywróciły świetność średniowiecznej węgierskiej architektury pałacowej. Ruiny zabudowań zachowały się w późnogotyckiej formie z pierwszymi na Węgrzech wpływami renesansu, a więc w kształcie jaki posiadały pod koniec pierwszej połowy XVI wieku. Obecnie na terenie zabytku mieści się Muzeum Króla Macieja Korwina (węg. Mátyás Király Múzeuma), oddział Węgierskiego Muzeum Narodowego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., A visegrádi királyi palota, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám április, Pécs 2011.
Buzás G., Laszlovszky J., Papp S., Szekér G., Szőke M., A visegrádi ferences kolostor [w:] Koldulórendi építészet a középkori Magyarországon Tanulmányok, red. A.Haris, Budapest 1994.
Buzás G., Szőke M., A visegrádi vár és királyi palota a 14-15. században, „Castrum Bene 2/1990”, Budapest 1992.
Laszlovszky J., Orosz K., A visegrádi királyi palota és ferences kolostor középkori konyhái [w:] Kovász. Tanulmánykötet Dr. Csizmadia László 70. születésnapjára, red. L.Bóta, A.Haász, Budapest 2008.