Historia
Klasztor św. Andrzeja założony został około połowy XI wieku przez węgierskiego króla Andrzeja I, na prośbę żony Anastazji Jarosławówny, księżniczki ruskiej z dynastii Rurykowiczów, córki wielkiego księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Ufundowany został dla mnichów greckich w okresie rozkwitu zamku na wyszegradzkim wzgórzu Sibrik, a jednocześnie w czasie gdy odczuwalne były na Węgrzech wpływy chrześcijaństwa obrządku bizantyjskiego. Andrzej I z prawosławnymi mnichami sympatyzował zapewne od czasów pobytu w Kijowie na wygnaniu i ślubu z Anastazją w 1038 roku, nie zapomniał także o wschodniej obrzędowości po powrocie na Węgry i koronacji w 1046 roku.
Klasztor od chwili założenia był ośrodkiem życia religijnego, jego mnisi prowadzili działalność misyjną i duszpasterską, odbywać się w nim mogło kształcenie kapłanów oraz przepisywanie i tłumaczenie tekstów liturgicznych. Klasztor funkcjonował też jako ośrodek kultury, gdyż zapewne przez niego trafiały na Węgry dzieła literatury i sztuki bizantyjskiej. Być może na miejscu wykonywane były ikony i elementy wyposażenia cerkwi, takie jak szaty liturgiczne, krzyże, relikwiarze, świeczniki, kadzielnice i pojemniki na wodę święconą.
Prawosławne życie monastyczne zaczęło na Węgrzech zanikać w XII wieku. Punktem zwrotnym mógł być rok 1204, kiedy to krzyżowcy zdobyli Konstantynopol, a jego wpływy w Europie uległy znacznemu ograniczeniu. Wraz ze śmiercią króla Beli nastąpiło również osłabienie rygoru życia monastycznego. Król Emeryk poinformował w liście papieża Innocentego III, że klasztory zaczęły podupadać z powodu niedbalstwa mnichów i zaniedbań biskupów. Prosił więc o utworzenie dla nich biskupstwa bezpośrednio zależnego od Rzymu lub zreformowanie ich pod zarządem opatów obrządku łacińskiego. Papież wybrał to drugie rozwiązanie i odrzucił pomysł ustanowienia biskupstwa obrządku bizantyjskiego.
W 1221 król Andrzej II za zgodą papieża Honoriusza III przekazał klasztor św. Andrzeja benedyktynom, argumentując, że język greckich mnichów nie był już rozumiany przez mieszkającą tam ludność, ale nałożył na nowych właścicieli klasztoru obowiązek wspierania pozostałych greckich mnichów do końca ich życia. Podczas rządów Andrzeja II przebudowano także kościół i zabudowania klasztorne, choć niedługo później spustoszone zostały one w trakcie pierwszego najazdu mongolskiego na Węgry. Odbudowa zniszczonego klasztoru miała prawdopodobnie miejsce w tym samym czasie co budowa nowego zamku wyszegradzkiego.
W XIV wieku opat Dániel przeprowadził szeroko zakrojoną przebudowę klasztoru, na skutek której w miejsce kościoła romańskiego i pierwotnych zabudowań konwentu stanęło nowe, gotyckie założenie. Prace rozpoczęto około 1333 roku, zakończono natomiast około 1342 roku, gdyż wówczas w murach klasztoru odbywała się wielka kapituła krajowa zakonu benedyktynów. Konwent benedyktyński funkcjonował w gotyckim klasztorze do końca XV wieku, kiedy to prawie całkowicie wyludnił się. Przez lata w jego murach mieszkał tylko jeden mnich. Dlatego w 1493 roku papież Aleksander VI za pośrednictwem Tamása Bakóczy podarował klasztor paulinom. Zakonnicy ci prawdopodobnie opuścili zabudowania w związku z okupacją turecką w 1544 roku.
Architektura
Zabudowania sakralne klasztoru św. Andrzeja znajdowały się na jednym z naddunajskich pagórków po północno – wschodniej stronie zamku na wzgórzu Sibrik. Główną budowlą klasztoru była bazylika o 16,5 metrach szerokości i 22,3 metrach długości. Składała się ona z trójnawowego korpusu, krótkiego, czworobocznego prezbiterium po wschodniej stronie nawy głównej i półkolistych apsyd na zakończeniach naw bocznych, przy czym apsyda południowa była mniejsza od północnej. Mury wzniesiono z ciosów wapienia na fundamencie z otoczaków lub żwiru rzecznego, łączonego zaprawą glinianą. Południowa ściana korpusu kościoła mogła być grubsza na odcinku przed apsydą niż dalej w części zachodniej, dlatego być może znajdowała się tam czworoboczna wieża, nadająca bryle budowli niesymetryczności. Wyjaśniałoby to też rozmiary południowej apsydy, pomniejszonej ze względu na zmniejszoną przestrzeń wewnętrzną. Schody prowadzące do wieży mogły znajdować się w grubym murze południowym, co uzasadniłoby rozbiórkę tego odcinka muru w XIV wieku, kiedy to schody w jednonawowym gotyckim kościele stały się zbędne.
Wnętrze XI-wiecznego korpusu kościoła rozdzielały trzy pary podpór, przy czym na linii wschodniej znajdowała się poprzeczna przegroda. Elewacje wewnętrzne mogły być pokryte malowidłami figuralnymi. Detale architektoniczne pokryte były misternie płaskorzeźbionymi palmetami i stylizowanymi winoroślami. Duża ilość kapiteli i klińców, niewielkie rozmiary części z nich oraz bogata dekoracja rzeźbiarska sugerowałyby istnienie galerii nad nawami bocznymi, której trójdzielne przeźrocza mogły być rozdzielone kolumienkami o spiralnie skręconych i ośmiobocznych trzonach. Przypuszczalnie półkoliste arkady osadzone na kapitelach kolumn wyznaczały podział na przęsła i nawy, nad którymi nie założono sklepień. Kolebką przykryte mogło być prezbiterium i wschodnie przęsło nawy głównej, wyróżnione nie tylko sklepieniem ale i wschodnią parą podpór – czworobocznych, masywnych filarów zamiast smuklejszych kolumn.
Ogólnie budynek kościoła organicznie wpisywał się w architekturę węgierską połowy XI wieku, zarówno pod względem rzutu i układu, jak i dekoracji detali architektonicznych nawiązującej do kręgu artystycznego regionu północnego Adriatyku, który miał decydujący wpływ na architekturę węgierską tamtych czasów. Co ciekawe kościół jednocześnie nie wykazywał związku z najbardziej powszechnymi typami budowli sakralnych w architekturze bizantyjskiej XI wieku, choć posiadał najważniejsze przestrzenie i powiązania przestrzenne, które były niezbędne dla liturgii greckiej.
Po południowej stronie kościoła znajdował się drewniany, prostokątny w planie budynek konwentu o szerokości 6,5 metra i przypuszczalnej długości 15,5 metra. Ściany budynku na rzucie mniej więcej tej samej wielkości co nawa główna kościoła i ustawione równolegle do niej, mogły mieć konstrukcję szkieletową, gdyż otwory po palach znajdowały się tylko pośrodku krótszego boku, w miejscu słupów dawnego wejścia oraz w narożniku północno – zachodnim i przypuszczalnie północno – wschodnim. Konstrukcja dachu budynku wsparta była w narożach i przy ścianach wzdłużnych na przyporach o rzucie kwadratu, wykonanych z dużych otoczaków łączonych zaprawą (takich samych jak w partii fundamentowej kościoła). W XII wieku powstał kolejny drewniany budynek który zamykał klasztorny dziedziniec od zachodu. W północno – zachodnim narożniku tego skrzydła, podzielonego wewnątrz dwoma środkowymi słupami, znajdował się piec, być może pełniący funkcję kuchni.
W pierwszej ćwierci XIII wieku kościół powiększony został o prostokątny przedsionek przy fasadzie, flankowany parą kwadratowych wież. Z tego powodu w nawie południowej, a zapewne także i północnej, mury wzmocniono filarami przyściennymi, które zostały ułożone w białej zaprawie, mocno różniącej się od żółtawej zaprawy murów pierwotnych. Nieco później, na początku drugiej połowy XIII wieku, wzniesiony został nowy budynek na miejscu rozebranego w trakcie budowy południowej wieży skrzydła zachodniego. Nowy, kamienny już, prostokątny w planie dom został połączony od południa z XIII-wieczną fasadą kościoła.
Wielka przebudowa z XIV wieku spowodowała, że pozostała jedynie nawa północna starego, trójnawowego, romańskiego kościoła. W miejscu nawy głównej i południowej powstał nowy, jednonawowy kościół gotycki z mocno wydłużonym korpusem i z węższym, wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Jego wnętrze nakryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Po stronie południowej kościoła utworzono trapezowaty wirydarz otoczony krużgankami i trzema skrzydłami benedyktyńskiej klauzury.
Stan obecny
Klasztor św. Andrzeja był budowlą wyjątkową, jednym z nielicznych konwentów założonych przez królów w XI wieku, pierwotnie monastyrem prawosławnym, królewskim miejscem pochówku, jednym z miejsc reformy monastycznej w późnym średniowieczu, a także budowlą która w ciągu swej historii należała do różnych zakonów. Niestety klasztor nie zachował się do czasów współczesnych. Prowadzone na jego miejscu pod koniec XIX wieku pierwsze prace wykopaliskowe odnalazły jeszcze znaczne partie murów, nawet pokryte średniowiecznymi freskami, ale po zakończeniu prac właściciele działki wydobyli z ruin większość kamieni i zniszczyli znaczną część pozostałości budowli. Ponadto w dawnej północnej nawie kościoła klasztornego dobudowano piwnicę wykorzystującą średniowieczne mury, a w latach 20-tych XX wieku na miejscu zabytku wzniesiono dom mieszkalny. W 2001 roku zaniedbany dom został kupiony przez prywatnego właściciela, który zainicjował rozpoczęcie badań archeologicznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., Visegrád a római erődtől Mátyás király palotájáig, „Korok, kultúrák, lelőhelyek”, Hódmezővásárhely 2023.
Buzás G., Eszes B., XI. századi görög monostor Visegrádon, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2012.