Historia
Biskupstwo w Veszprém założone zostało na przełomie X i XI wieku, być może pod koniec panowania księcia Gejzy, rządzącego w latach 972-997, a najpóźniej na początku panowania króla Stefana I, rządzącego od 997 do 1038 roku. Jego poprzednikiem mogło być biskupstwo misyjne, które z czasem przekształciło się w biskupstwo związane z siedzibą i określonym obszarem. Po raz pierwszy odnotowane zostało w źródłach pisanych w 1001 roku, a jego terytorium zostało po raz pierwszy opisane w 1009 roku, co mogło mieć na celu uniknięcie ewentualnych zatargów z innymi biskupstwami w Győr i Pécs, założonymi w tym czasie na Zadunaju.
Katedra biskupstwa Veszprém ufundowana została przez królową Gizelę Bawarską, żonę Stefana I Świętego, co zapoczątkowało tradycję patronowania kościołowi katedralnemu także przez kolejne królowe, posiadające w nim własną emporę. Wzniesiona na początku XI wieku romańska katedra nie była jednak pierwszą budowlą sakralną na wzgórzu zamkowym Veszprém, gdzie już co najmniej od drugiej połowy X wieku funkcjonowała rotunda św. Jerzego.
W 1276 roku katedra spustoszona została przez wojska Pétera Csáka. W 1352 roku po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych XIII-wieczna kaplica św. Jerzego, wzniesiona na miejscu starej rotundy, w której w XIV i XV wieku odbywały się posiedzenia kapituły katedralnej. W 1467 roku biskup Veszprém Albert Vetési ufundował w niej nowy ołtarz, a następnie wyremontował i pomalował wnętrze. W 1380 roku kościół katedralny spustoszony został przez pożar. W ramach odbudowy z końca XIV wieku wzniesione zostało nowe, gotyckie prezbiterium, konsekrowane w 1400 roku.
W 1552 roku po dziesięciu dniach oporu Veszprém zdobyte zostało przez wojska tureckie. Katedrę przekształcono w meczet, ale większe szkody budowli przyniosły dalsze walki, w toku których miasto wielokrotnie przechodziło z rąk do rąk. Zrujnowany kościół odbudowany został w stylistyce barokowej po 1637 roku z inicjatywy biskupa Istvána Sennyei. Mimo że zagrożenie tureckie ustało pod koniec XVII wieku, w 1704 roku w trakcie antyhabsburskiego powstania podpalony został pobliski zamek, a ogień spustoszył także katedrę. Odbudowa z 1723 roku prowadzona przez biskupa Imre Esterházy przyniosła kolejne zniekształcenia pierwotnej bryły. Następnie w latach 1907-1910 katedrę przebudowano w stylistyce neoromańskiej.
Architektura
Najstarsze zabudowania sakralne, a później katedralne, zbudowano w północno – zachodniej części wzgórza zamkowego Várhegy, wydłużonego grzbietu o osi rozciągniętej na linii północny – zachód, południowy – wschód, długości 500 metrów i szerokości około 100-150 metrów. Od północy wysokie nawet na 40 metrów stoki wzniesienia opadały ku rzece Séd, skaliste i nieprzystępne były także od wschodu i zachodu, jedynie na południu nieco bardziej przystępne umożliwiały poprowadzenie drogi dojazdowej. Tam też, w południowej części Várhegy rozwinęło się gospodarcze podzamcze z kościołem Wszystkich Świętych, podczas gdy najważniejsze zabudowania rezydencjonalne i reprezentacyjne skupione były w pobliżu części katedralnej. Wzgórze chronione było drewniano – ziemnymi obwarowaniami, najpóźniej w XIII wieku wieku zastąpionymi murami kamiennymi. U podnóża wzgórza rozlokowane były osady, rozdzielone łąkami, polami, winnicami i sadami. Pośród nich wyróżniała się położona na południu osada z kościołem św. Mikołaja.
Najstarszą budowlą sakralną Veszprém była kamienna rotunda św. Jerzego z ostatniej ćwierci X wieku, składająca się z kolistej nawy i półkolistej, płytkiej apsydy po stronie wschodniej. W XIII wieku został ona rozebrana, a na jej miejscu wzniesiono wczesnogotycką, wolnostojącą kaplicę na rzucie ośmioboku z niewielkim, półkolistym prezbiterium o formie apsydy. Nowa kaplica ośmioboczna miała podobne rozmiary, ale jej prezbiterium było zorientowane nieco bardziej w stronę północną w stosunku do apsydy starszej rotundy romańskiej. Wejście do kaplicy znajdowało się po stronie zachodniej, w bogato profilowanym portalu.
Katedra romańska wzniesiona została po południowej stronie rotundy św. Jerzego. Była budowlą trójnawową, przypuszczalnie siedmioprzęsłową, z parą czworobocznych wież po stronie zachodniej i transeptem. Prezbiterialna część kościoła zapewne nie była wyodrębniona zewnętrznie z bryły, jedynie nawa główna mogła kończyć się na wschodzie półkolistą apsydą. Nawy boczne kończyły się w tym samym miejscu co nawa główna, ale pierwotnie zamknięte były ścianami prostymi. Nawy o bazylikowym układzie rozdzielone mogły być przez sześć par kolumn. Pod wschodnią częścią nawy głównej usytuowana została krypta.
Na przełomie XIII i XIV wieku po południowej stronie katedry dobudowane zostały kaplice św. Władysława i św. Marcina. Następnie pod koniec XIV wieku rozebrana została wschodnia apsyda, a na jej miejscu wzniesiono gotyckie prezbiterium, zamknięte na wschodzie pięcioma bokami ośmioboku. Od strony zewnętrznej nową część opięto czterema przyporami, pomiędzy którymi przepruto wysokie, ostrołuczne okna. Wewnątrz prezbiterium przykryto sklepieniem żebrowym. Wraz z budową prezbiterium gruntownie przebudowana została w stylistyce gotyckiej krypta katedralna. Jej wnętrze podzielono na trzy nawy za pomocą smukłych, ośmiobocznych filarów, z których bezwspornikowo wyprowadzono żebra sklepienne. Na ścianach żebra podwieszono za pomocą ostrosłupowych wsporników.
Po południowej stronie katedry w odległości kilkunastu metrów, wzniesiono w XIII wieku dwukondygnacyjną, prywatną kaplicę o nieznanym wezwaniu (tzw. kaplica Gizeli). Oba jej poziomy miały jedną dwuprzęsłową nawę i prosto zamknięte prezbiterium, ponadto do północnej ściany prezbiterium dołączona była trójkondygnacyjna zakrystia. Na jej górny poziom można było dostać się z wieżyczki, która była przystawiona do północnej ściany zakrystii i zawierała spiralne schody. Wejście do kaplicy otwierało się z sąsiedniego pałacu biskupiego i pobliskiego średniowiecznego budynku.
Stan obecny
Obecna forma katedry to wynik nowożytnych przekształceń z XVII i XVIII wieku, na które nałożyła się neoromańska przebudowa z początku XX stulecia. Oryginalne fragmenty romańskich murów widoczne są od strony zewnętrznej w dolnej partii elewacji południowej korpusu, gdzie na nieotynkowanej części widoczne są dwa zamurowane okna i fragment portalu. Podobnej wielkości fragment pozostawiono bez tynków po przeciwnej, północnej stronie korpusu. Ponadto zachowało się gotyckie prezbiterium z końca XIV wieku oraz przebudowana w tym samym czasie krypta. Z tak zwanej kaplicy Gizeli do dziś zachowała się kondygnacja dolna, a po kaplicy górnej widoczne są jedynie ślady na ścianie pałacu archiprezbitera. Kaplica św. Jerzego została zniszczona w trakcie walk z Turkami i dziś jest znana z badań archeologicznych, które odsłoniły jej fundamenty i dolne partie murów przyziemia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hegyi D., Kékesi M., Szoboszlay S., Virág K., The first results of the excavation in the surroundings of St. George’s Chapel in Veszprém in 2022, „Hungarian Archaeology”, Vol. 11, 2/2022.
Koppány T., A Balaton-felvidék románkori templomai, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 1”, Veszprém 1963.
Veszprém megye egyházi élete a középkorban, red. P.Rainer, Veszprém 2009.