Historia
W połowie XIII wieku Vasvár był jednym z najważniejszych miast Królestwa Węgierskiego po zachodniej stronie Dunaju, siedzibą ispána (komesa), miejscem krzyżowania się szlaków handlowych. Król Bela IV osiedlił na jego przedmieściu dominikanów około lat 40-tych XIII stulecia. Z pewnością miało to miejsce przed 1254 rokiem, kiedy to miejscowy konwent po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych. Wkrótce po przybyciu do Vasvár zakonnicy przystąpili do budowy klasztoru, wzniesionego według jednolitego planu, zapewne bez większych przerw w pracach (za wyjątkiem ukończonej później górnej, ceglanej partii wieży), z rzutem i bryłą które w dużej części odpowiadały zwyczajom budowlanym zakonu dominikanów. Wznoszenie klasztoru przypuszczalnie trwało około 10-20 lat, zakończyło się więc około lat 60-tych XIII wieku.
W 1340 roku w klasztorze mieszkać miało 22 mnichów. Był to okres gdy rozpoczęła się fala łagodzenia rygorów zakonnych, także dotyczących pierwotnie prostej i pozbawionej wystawności architektury mendykanckiej. W Vasvár w XIV i XV wieku nie doszło jednak do żadnych gruntownych gotyckich czy też późnogotyckich przekształceń, zmiany dotknąć mogły jedynie wystroju i wyposażenia niektórych pomieszczeń, a od strony zewnętrznej wyglądu okien (np. terakotowe otwory okienne skrzydła zachodniego). Mała ilość późnośredniowiecznych zmian związana mogła być z utratą znaczenia Vasvár, które za panowania rodziny Gersei Pető, w 1423 roku utraciło rangę wolnego miasta królewskiego.
W XVI wieku prawie wszystkie klasztory węgierskiego zakonu dominikanów zostały rozwiązane. Klasztor w Vasvár wyludnił się w 1557 roku, kiedy to mnisi opuścili średniowieczną budowlę w związku z zagrożeniem ze strony Turków i przenieśli się do konwentów w Győr i Nagyszombat (Trnava). Opuszczony klasztor i dobytek powierzono kapitule, ale nawet ona nie mogła przez długi czas chronić dobytku dominikanów. Zabudowania popadły w ruinę, a co cenniejsze rzeczy przejęli właściciele miasta, rodzina Gersei Pető.
W okresie wczesnonowożytnym, ze względu na położenie miasta, murowane zabudowania poklasztorne nadawały się przede wszystkim do funkcji obronnych i wojskowych. Z tego względu wzmocniono mury kościoła i jego wieży, a w 1597 roku na jego terenie kwaterowało wojsko, przeznaczone do pilnowania przepraw na rzece Rabie. W pierwszej połowie XVII wieku klasztor był całkowicie niezamieszkały. Dopiero około połowy tamtego stulecia zespół budynków nabył János Ákosházi Sárkány, naczelny kapitan Egerszeg, z którego inicjatywy przed 1670 rokiem wyremontowano najbardziej zniszczone części klasztoru oraz ufundowano w narożniku skrzydła zachodniego i południowego masywną wieżę.
W 1684 roku, po ustąpieniu zagrożenia tureckiego, za sprawą arcybiskupa Kalocsa dominikanie odzyskali pozostałości zabudowań w Vasvár. Początkowo musieli się mierzyć ze sporami własnościowymi, ale na początku drugiej połowy XVIII wieku przystąpili do barokowej odbudowy klasztornego kompleksu. W XIX wieku nie prowadzono już żadnych znaczących prac budowlanych, poza wzniesieniem skrzydła wschodniego. Ostatnia duża ingerencja w stan klasztoru nastąpiła w latach 1929-1930, gdy na skrzydłach wschodnim i południowym dobudowano jedno piętro dla królewskiego sądu rejonowego. W 1942 roku kościół został odnowiony w stylistyce neobarokowej z okazji 700-lecia klasztoru. Do profesjonalnych badań średniowiecznego zabytku przystąpiono w latach 1985-1986.
Architektura
Klasztor wzniesiony został z łamanego kamienia polnego, ale do wzmocnienia narożników wykorzystywano ciosy. Ponadto do utworzenia większości detali architektonicznych (np. obramienia okien) używano łatwiejszej do kształtowania cegły. Średniowieczny zespół budowli składał się z kościoła oraz sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury, otaczających czworoboczny wirydarz. Utworzone zostało skrzydło zachodnie i południowe, natomiast od wschodu dziedziniec najpewniej zamknięty był murem z furtą. Wirydarz z trzech stron obiegał krużganek, przy czym w części północnej, sąsiadującej z kościołem, był on dwukondygnacyjny, z piętrem konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Kościół uzyskał formę budowli jednonawowej o bardzo długim, prostokątnym w planie korpusie i węższym, niewielkim prezbiterium na rzucie zbliżonym do kwadratu. Z północną ścianą prezbiterium sąsiadowała smukła czworoboczna wieża o funkcji dzwonnicy, której górne partie jako jedyne w klasztorze zbudowane zostały w całości z cegły. Po przeciwnej, południowej stronie prezbiterium znajdowała się piętrowa zakrystia na planie zbliżonym do kwadratu. Mury kościoła wzmocniono uskokowymi przyporami w obu wschodnich narożnikach prezbiterium i w północno – zachodnim narożniku nawy. Były one umieszczone starszym zwyczajem jeszcze prostopadle do siebie, a nie jak w okresie dojrzałego gotyku pod skosem.
Główne wejście do kościoła, przeznaczone przede wszystkim dla ludności świeckiej, znajdowało się w zachodniej części północnej ściany nawy. To nietypowe umiejscowienie wynikało z usytuowania klasztoru, po którego zachodniej stronie znajdowały się nie zabudowania miejskie, ale klasztorne ogrody. Portal miał półkoliste zamknięcie, profilowany cokół i umieszczone w uskokach kolumienki z kapitelami zdobionymi płaskorzeźbionymi liśćmi, połączone wspólnymi gzymsami nad którymi półkolistą archiwoltę tworzyły dwa wałki będące kontynuacją kolumienek. Całość umieszczona była w płytkim, zamkniętym dwuściennie ryzalicie. Poza portalem cała północna elewacja kościoła pierwotnie nie posiadała żadnych otworów.
Zachodnia elewacja kościoła przebita była dwoma podłużnymi, półkoliście zamkniętymi i obustronnie rozglifionymi oknami, pomiędzy którymi nieco powyżej znajdował się okulus. Elewację zamykał trójkątny, pozbawiony zdobień szczyt, na którym opierał się długi dwuspadowy dach nawy. Poza elewacją zachodnią okna z półokrągłymi zamknięciami wykonano również na elewacjach południowej i wschodniej. Zamykane były one żelazną kratą, osadzoną w kamiennej ościeżnicy w połowie grubości muru. Od południa nawę nad krużgankiem oświetlały cztery okna półkoliste oraz jeszcze jeden okulus umieszczony na wschodnim skraju. Ten ostatni miał zapewniać promienie słoneczne przegrodzie lektorium, której wysokość uniemożliwiała umieszczenie długiego okna półkolistego. Elewację wschodnią prezbiterium, podobnie jak zachodnią, podzielono dwoma wydłużonymi, półkolistymi oknami.
Wewnątrz podział kościoła na część przeznaczoną dla świeckich i część dostępną tylko dla mnichów zapewniało wspomniane powyżej lektorium. Jego piętro było dostępne między innymi z piętra wieży północnej. Zakonnicy do kościoła wchodzili przez półkolisty portal od strony krużganka. Zgodnie z XIII-wiecznymi przepisami zakonnymi podsklepione było jedynie prezbiterium kościoła, gdzie utworzono jednoprzęsłowe sklepienie krzyżowo – żebrowe. Nawa prawdopodobnie przykryta była płaskim, drewnianym stropem. Wnętrze kościoła, a przynajmniej jego prezbiterium, w średniowieczu pokryte było ściennymi malowidłami.
Skrzydło zachodnie klasztoru wysunięte było całą szerokością przed fasadę kościoła. Posiadało ono dwie kondygnacje, otwarte na zachód dwoma rzędami równomiernie przebitych, niewielkich, rozglifionych, prostokątnych otworów okiennych. Okna te na górze i na dole nie znajdowały się na tej samej osi, co być może spowodowane było usytuowaniem klatki schodowej na jednym z krańców skrzydła. Prawdopodobnie znajdowała się ona w narożniku północnym, gdzie pierwsze średniowieczne okno umieszczono cztery metry od naroża budynku. Za każdym z małych okienek znajdowała się na piętrze cela mnicha. Tworzyły one dwa rzędy rozdzielone środkowym korytarzem. Ściany działowe były prawdopodobnie wykonane z drewna, co było powszechne w ówczesnych klasztorach. Pośrodku skrzydła z obu stron piętra znajdowały się większe okna, zapewne doświetlające korytarz w miejscu gdzie przecinał się on z krótkim korytarzykiem poprzecznym. Ten ostatni zajmował szerokość jednej celi, pozostawiając miejsce na 12 cel po jednej stronie korytarza środkowego i 12 po drugiej stronie. Na parterze znajdowały się pomieszczenia o różnych funkcjach, być może z innym układem wewnętrznych podziałów, ale z takim samym rozmieszczeniem okien elewacyjnych.
Skrzydło południowe klauzury w średniowieczu zapewne mieściły izby wspólne zakonników, w tym jedną z najważniejszych – refektarz. Z nim na parterze sąsiadować musiała kuchnia oraz być może kalefaktorium. Z tego powodu układ i forma okien skrzydła południowego była bardziej zróżnicowana. Umieszczony mniej więcej pośrodku budynku refektarz oświetlać mogły od południa cztery wysokie okna, natomiast kuchnię dwa dużo mniejsze otwory. Nie wiadomo jakie pomieszczenia znajdowały się na piętrze skrzydła południowego, doświetlanego rzędem niewielkich otworów podobnych do tych w skrzydle zachodnim.
Stan obecny
Dominikański klasztor jest najbardziej znaczącym i najcenniejszym zespołem budynków w Vasvár. Jednonawowy kościół z prostym prezbiterium zachował średniowieczny układ i w większości bryłę, a jego pierwotny system otworów ukryty został pod nowożytnymi tynkami w stanie prawie nienaruszonym i nadającym się do odtworzenia, choć przebitych zostało kilka całkiem nowych okien i wejście. Przekształcona została wieża – dzwonnica, obecnie wyższa o jedną kondygnację od poziomu średniowiecznego. Wewnątrz kościoła zachowało się oryginalne sklepienie prezbiterium, choć profile żeber zostały przekształcone. Niestety usunięte zostały średniowieczne polichromie, zapewne widoczne jeszcze na początku XX wieku, ale zastąpione nowymi w 1941 roku. Średniowieczne zabudowania klauzury zostały mocno przebudowane w okresie nowożytnym. Najwyższa zachowana oryginalna ściana to zewnętrzny mur skrzydła południowego oraz zachodnia i północna ściana skrzydła północnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Haris A., A vasvári domonkos kolostor építéstörténete [w:] Koldulórendi építészet a középkori Magyarországon Tanulmányok, red. A.Haris, Budapest 1994.