Historia
Rycerska siedziba w Várpalota powstała w drugiej połowie XIV wieku lub pod koniec XIV wieku jako ośrodek dóbr rodu Újlak, kontrolujący ziemie po zachodniej stronie Dunaju. Rodzina weszła w posiadanie okolicznych terenów w czasach króla Ludwika Wielkiego, kiedy to główną siedzibą w regionie był zamek czy też gródek Bátorkő (Pusztapalota), nie spełniający jednak wymagań rezydencjonalnych Újlaków i zastąpiony dworem Várpalota. Nowa siedziba po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1409 roku.
W drugiej ćwierci XV wieku głową rodu był Miklós Újlaki, ban Macsó, późniejszy wojewoda siedmiogrodzki, ban Chorwacji, Slawoni i Dalmacji, a nawet tytularny król Bośni, który władzę zdobył wspierając Elżbietę Luksemburską i jej syna Władysława Pogrobowca, a następnie Władysława III Jagiellończyka i Jánosa Hunyady. Miklós Újlaki starał się utworzyć silną rodową domenę nad Dunajem, dla której Várpalota miała służyć jako osobista rezydencja, centrum administracyjne i symbol bogactwa rodu. Z tego powodu w latach czterdziestych XV wieku Miklós przeprowadził gruntowną przebudowę dworu w zamek o wysokim standardzie rezydencjonalnym (słowo palota pochodziło od pałac, palatium). W uchwałach sejmu węgierskiego z 1445 roku „castrum Palotha” wymieniany został jako nowy, dlatego najpewniej większość prac budowlanych przeprowadzono w szybkim tempie między 1439 a 1445 rokiem.
W 1446 roku na zamku Várpalota odbyło się szczególne wydarzenie. Miklós Újlaki zawarł sojusz z możnymi Cille, Frigyes i Ulrik. Zawarcie sojuszu groziło zmianą układu sił i obaleniem względnego status quo stworzonego przez zeszłoroczny parlament, ale ostatecznie nie zachwiało sojuszem Újlakiego i Jánosa Hunyadiego. Gospodarz zapewnił warunki odpowiednie do rangi spotkania, mógł się też pochwalić nową rezydencją, godną porównywania z najważniejszymi budowlami w królestwie. Była ona rozbudowywana także w drugiej połowie XV wieku, jednak przesunięcie punktu ciężkości polityki Újlakiego na południe kraju sprawiło, że wiodąca rola Várpaloty okazała się krótkotrwała. Rolę XV-wiecznego zamku z czasem przejęła starsza siedziba rodu w Újlak (chorwackie Ilok).
Miklós Újlaki zmarł w 1477 roku, zaś majątek odziedziczył jego syn Lőrinc Újlaki, który stał się jednym z najbogatszych panów w kraju. Po śmierci króla Macieja Korwina, najeżdżające Węgry wojska Maksymiliana Habsburga sukcesywnie zajmowały zamki zadunajskie, w tym Székesfehérvár. W trakcie wojny król Władysław II Jagiellończyk i jego świta spędzili w Várpalota około trzech tygodni, zamek musiał więc być uznawany za bezpieczną siedzibę. W okresie tym nie był on jeszcze ani razu oblegany. Gdy Lőrinc Újlaki zmarł w 1524 roku bez męskiego potomka, zamek przeszedł w posiadanie László Móré, za którego wydała się wdowa po Lőrincu. W 1526 roku w obliczu tureckiego zagrożenia sejm uchwalił przejęcie zamku, ale Móré odmówił jego przekazania. Jan Zápolya polecił zdobycie Várpalota Jermostowi Laszki, który po ucieczce Móré stał się jego nowym właścicielem. Już jednak w 1537 roku Laszki przeszedł na stronę Habsburgów, przez co zamek przejął ród Podmaniczky. Bracia Jan i Rafael naprawili i wzmocnili obwarowania oraz przystosowali obronę do użycia artylerii.
Zamek wpadł w ręce Turków w 1543 roku. Przez wojska chrześcijańskie odbity został w 1548 roku, ze względu na duże znaczenie strategiczne związane z bliskim położeniem okupowanego Székesfehérvár. Znaczenie zamku dodatkowo wzrosło po upadku Veszprém w 1552 roku, czego wyrazem była nieudana próba zdobycia Várpalota przez Turków dwa lata później. Gdy zmarł Rafael Podmaniczky budowla stała się własnością królewską, ale nie polepszyło to złego stanu jej obwarowań. Z ramienia władcy zamkiem zarządzał György Thury, kilkukrotnie proszący króla o wsparcie w naprawach uszkodzonych fortyfikacji. Do kolejnego oblężenia Turcy przystąpili z silną artylerią w 1566 roku. Bohaterska obrona powiodła się dzięki dużej ilości szczęścia (wprowadzenie napastników w błąd co do siły i stanu fortyfikacji), a zwłaszcza dzięki udanemu wypadowi zamkowego garnizonu na oblężnicze jednostki. Nie powiodło się również kolejne oblężenie z 1568 roku, po którym nowy kapitan zamku, Tamás Pálffy, wyremontował najbardziej uszkodzone partie obwarowań. Pálffy skutecznie uprzykrzał życie Turkom z okolicznych garnizonów od 1573 aż do śmierci w 1581 roku. Jego następca Péter Ormándy nie wykazał się już podobną skutecznością, gdyż podczas wojny piętnastoletniej w 1593 roku poddał zamek. Odbity w 1598 roku, ponownie zajęty został przez Turków w 1608 roku. Od 1614 znajdował się w rękach węgierskich jako własność Pétera Zichy. W 1628 roku raz jeszcze Turcy zdobyli Várpalotę, tym razem okupując zamek przez dłuższy czas. Odbity został w 1660 roku i ponownie w 1668 roku przez wojska Jánosa Esterházy.
Wyjątkowo częste walki z XVI i XVII wieku oraz przechodzenie zamku z rąk do rąk, doprowadziły do jego znacznych uszkodzeń i wyludnienia podzamkowej osady. Ostatnie zniszczenia spowodowały działania militarne z czasów antyhabsburskiego powstania z początku XVIII wieku, gdy przed wojskami cesarskimi broniły się w nim oddziały kuruców. Po zakończeniu wojny w 1711 roku wojskowe znaczenie zamku ostatecznie ustało, tym bardziej, że wkrótce potem częściowo wyburzono dwie wieże. Zabudowania mieszkalne rodzina Zichy odbudowała i przekształciła w stylistyce barokowej a następnie klasycystycznej.
Architektura
Dwór z końca XIV wieku, a następnie XV-wieczny zamek usytuowany został pośrodku osady, na ledwo widocznym, niskim wzgórzu, po zachodniej stronie strumienia, uchodzącego na południu do podmokłego i zabagnionego obszaru pomiędzy Veszprém na zachodzie i Fehérvár na wschodzie. Po północnej stronie Várpalota rozciągało się pasmo wzgórz Lasu Bakońskiego, od południa natomiast biegł ważny trakt między wspomnianymi miastami.
Zabudowania dworu obejmowały dwukondygnacyjny, murowany budynek w południowo – wschodniej części dziedzińca, małą kaplicę z aneksami po jego północnej stronie, niewielki, pomocniczy budynek przy południowo – zachodnim narożniku pałacu, a także dwukondygnacyjny oraz dwuizbowy budynek zamykający dziedziniec od północy. Być może kolejny budynek usytuowany był w pobliżu narożnika północno – zachodniego. Mógł on wraz z innymi, mniejszymi zabudowaniami drewnianymi pełnić funkcje gospodarcze. Dwór otoczony był cienkim murem kurtynowym (0,6 – 0,7 metra), łączącym odcinki pomiędzy zabudowaniami, i prawdopodobnie wzmocniony od zewnątrz fosą. Początkowo uważano, iż w północno – wschodniej części dworu znajdowała się jeszcze czworoboczna wieża (obecnie jej istnienie jest kwestionowane), zaś w przeciwległym narożniku południowo – zachodnim znajdować się mogła drobna, czworoboczna wieżyczka, bardziej o cechach strażniczych, niż obronnych.
Główny budynek mieszkalny o wymiarach 9 × 29 metrów podzielony był na trzy pomieszczenia ułożone w jednym trakcie. Umieszczone w przyziemiu wejście otwierało się na wielką aulę w południowej części budynku. Była to najbardziej reprezentacyjna komnata, zdobiona malowidłami ściennymi obrazującymi ówczesne życie dworskie. Przez wielką salę północne, wąskie drzwi prowadziły do komnaty zaakcentowanej zespołem okien na zachodniej elewacji. Trzecia, najbardziej wysunięta na północ komnata była dostępna tylko przez środkową. Okna pałacu zwrócone w stronę dziedzińca miały podłużne, prostokątne, profilowane obramienia, zamknięte u góry trójlistnymi maswerkami. Utworzono też co najmniej dwa okulusy z trójlistnymi wypełnieniami. Układ ówczesnego piętra pałacu nie jest znany. Zapewne znajdowały się tam komnaty mieszkalne.
Przebudowa dworu na zamek w XV wieku sprawiła, że większość zabudowań włączona została do nowego, regularnego założenia wzniesionego na rzucie zbliżonym do kwadratu, choć nieco nieregularnego, między innymi ze względu na starą kaplicę i sąsiednie aneksy. Całość otoczona została nowym murem obronnym, zwieńczonym chodnikiem straży osadzonym na kamiennej odsadzce i chronionym blankowanym przedpiersiem. Dominantą zamku stały się umieszczone w czterech narożnikach czworoboczne, sześciokondygnacyjne wieże. Ich role obronna nie mogła jednak być zbyt duża, gdyż nie były one wysunięte przed obwód murów, a wręcz przeciwnie, umieszczone w całości w obrębie dziedzińca i zlicowane dwoma zewnętrznymi ścianami z kurtynami muru. Wieże były raczej wyrazem wysokiego statusu i prestiżu, miały na celu upodabniać zamek do najważniejszych budowli dworu królewskiego (np. Diósgyőr, Zvolen, Tata). Wjazd do zamku znajdował się pośrodku kurtyny południowej, skierowany był więc w stronę traktu przebiegającego przez osadę. Jego ochronę stanowił most zwodzony, poprzedzony umieszczonym przed fosą podłużnym budynkiem bramnym.
Dawny główny budynek mieszkalny dworu w momencie przebudowy został skrócony o część południową, zbyt mocno wysuniętą poza nowy obwód obronny. Utworzył skrzydło południowo – wschodnie, podzielone w przyziemiu na trzy pomieszczenia o zbliżonej wielkości, z których skrajne południowe stanowiło podstawę narożnej wieży. Nową aulę utworzono na piętrze skrzydła zachodniego, które wypełniło całą przestrzeń dziedzińca przy murze obronnym pomiędzy wieżami zachodnimi. Skrzydło to podzielone zostało w przyziemiu na cztery pomieszczenia, na piętrze natomiast umieszczono wspomnianą aulę, podzieloną na dwie nawy, od strony dziedzińca otwartą symetrycznie rozmieszczonymi oknami i poprzedzoną gankiem. Okna auli miały formę czworoboczną i były dzielone kamiennymi krzyżami. Skrzydło mogło mieć także drugie piętro o charakterze mieszkalnym. Kaplica wraz z sąsiednimi aneksami wypełniła załamanie muru w północno – wschodniej części założenia, uzupełnione jedną z narożnych wież między skrzydłem północnym a skrajnym aneksem kaplicy. Skrzydło północne otrzymało dwie lub trzy kondygnacje, podzielone na kilka dużych pomieszczeń w układzie jednotraktowym. Początkowo, w pierwszej połowie XV wieku, jedyną nie zastawioną stroną dziedzińca była część południowa, zajmowana przez przejazd bramny.
Przebudowy z drugiej połowy XV wieku nie zmieniły zasadniczo ogólnego układu zamku, jednak przekształciły wygląd zabudowań od strony dziedzińca, zwiększyły ogólną powierzchnię zabudowy i zmieniły wystrój wnętrz. Całkowicie nowym elementem było późnogotyckie skrzydło południowe, charakteryzujące się niemal dwukrotnie większą głębokością w porównaniu ze skrzydłami starszej części zamku. W jego przyziemiu utworzony został długi przejazd bramny, flankowany z każdej strony dwoma pomieszczeniami. Ponadto wokół trzech lub czterech stron dziedzińca utworzono arkadowy, wsparty na masywnych filarach korytarz, który poprzez klatkę schodową zapewniał dostęp do sal i komnat piętra skrzydła zachodniego, północnego i południowego. Arkady piętra utworzono już ze smuklejszych, wielobocznych filarów o profilowanych, wysokich cokołach i głowicach zdobionych motywami maswerkowymi.
W pierwszej połowie XVI wieku mury obwodowe zamku zostały znacznie pogrubione poprzez nałożenie kamiennego płaszcza od strony zewnętrznej, dodatkowo wzmocnionego licznymi przyporami. Wzniesiony został też zewnętrzny, dużo niższy mur z kilkoma drobnymi, otwartymi od strony parchamu podkowiastymi basztami, a także dużymi, przysadzistymi bastejami w narożniku północno – zachodnim i po stronie wschodniej. Wyjątkową uwagę poświęcono wjazdowi po południowej stronie starszego budynku bramnego, gdzie utworzono okazały półkolisty rondel z czworobocznym budynkiem bramnym wewnątrz. XVI-wieczny budynek bramny wzniesiono w zachodniej części rondela, tak że po wjechaniu do niego wykonać trzeba było ostry skręt pod kątem dziewięćdziesięciu stopni ku XV-wiecznej bramie. Całość XVI-wiecznych obwarowań otoczona została nową fosą, poprzedzoną obwarowaniami drewniano – ziemnymi.
Stan obecny
Zamek zachował się do czasów współczesnych, ale został znacznie przekształcony w XVIII – XIX wieku, w trakcie odbudowy prowadzonej po zniszczeniach z czasów wojen z osmańską Turcją. Przetrwał pełen obwód murów z XV/XVI wieku wraz z obniżonymi i przebudowanymi czterema narożnymi wieżami. Przed nimi widoczny jest XV-wieczny budynek bramny po stronie południowej, z zachowanym portalem oraz wnęką na most zwodzony. Pośród zabudowań mieszkalnych odnaleźć można okna głównego budynku pałacowego dworu z XIV wieku, kilka okien późnogotyckich z XV wieku, a nawet pozostałości gotyckich malowideł ściennych. Ponadto fragmentarycznie przetrwała kaplica zamkowa z arkadą tęczy. Zamek udostępniony jest dla zwiedzających. Mieszczą się w nim ekspozycje muzealne ukazujące historię Várpaloty, a na dziedzińcu organizowane są okolicznościowe imprezy kulturalne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gergelyffy A., A várpalotai vár építési korszakai I, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 6”, Veszprém 1967.
Gergelyffy A., A várpalotai vár építési korszakai III, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 13”, Veszprém 1978.
Nagy S.B., Kutatások Újlaki Miklós várpalotai rezidenciája nyomában, “Várak, kastélyok, templomok”, Pécs 2015.
Nagy S.B., Noble Residences in the 15th century Hungarian Kingdom – The Castle of Várpalota, „Dissertationes Archaeologicae”, Ser. 3, No. 7, Budapest 2019.
Várnai D., Várpalota várának építkezési korszakai, „Magyar Műemlékvédelem 1967-1968”, Budapest 1970.