Historia
Pierwsza wzmianka o zamku Gesztes w źródłach pisanych odnotowana została w 1326 i 1332 roku. W tym czasie reprezentował w nim władcę komornik królewski Tamás z rodu Csór, jeden z głównych zwolenników Karola Roberta, króla z nowej na tronie węgierskim dynastii Andegawenów. Prawdopodobnie zarządzał on zamkiem zbudowanym pod koniec XIII wieku przez dzierżącą tereny Vértes możną rodzinę Csák (Čák). Zamek ten przejęty został przez Karola Roberta po upadku i śmierci Máté Csáka w 1321 roku. W pierwotnej formie funkcjonował do czasu panowania Ludwika Wielkiego, za którego w drugiej połowie XIV wieku na jego miejscu wzniesiono gotycką budowlę, wykorzystywaną głównie w trakcie polowań w okolicznych lasach.
W 1388 roku para królewska dwukrotnie odwiedziła Gesztes i pobliską wieś Majk, przebywając jesienią na okolicznych terenach przez prawie dwa tygodnie. Gotycka przebudowa mogła być już do tego czasu w zasadniczym zrębie ukończona lub bliska ukończenia, choć prace wykończeniowe ciągnąć się również mogły za czasów następców Ludwika. Zygmunt Luksemburczyk mógł stracić zainteresowanie zamkiem Várgesztes na przełomie XIV i XV wieku, kiedy przeprowadził budowę bardziej reprezentacyjnego, nieodległego zamku w Tata, choć starsza budowla pominięta została w licznych aktach darowizn Zygmunta, zapewne ze względu na atrakcyjność okolicznych łowisk.
Na początku XV wieku zamek należał do siostry Zygmunta Luksemburczyka, Małgorzaty, a następnie w latach 1405 – 1411/1417 do jej męża, Fryderyka Hohenzollerna. Od 1422 roku Várgesztes dzierżył w zastawie István Rozgonyi, zaś od około 1444 roku Miklós Újlaki, który na pół wieku wprowadził zamek do rozległego kompleksu majątkowego tego jednego z najpotężniejszych rodów arystokratycznych na Węgrzech, który około 1490 roku obejmował już blisko piętnaście majątków zamkowych. Być może w okresie tym Várgesztes zostało przebudowane zgodnie z późnogotyckimi trendami, ród Újlaki mógł też ufundować zewnętrzne zabudowania na dalszym przedpolu zamku (oddalony o około 150 metrów na południe tzw. Mały Zamek).
W 1495 roku zamek przejął Władysław II Jagiellończyk, podejrzewający że Lőrinc Újlaki kolaboruje z Turkami. Król podarował go Józsie Somi. Nowy właściciel z pewnością mieszkał w Várgesztes, gdyż w tym samym roku gościł na zamku swojego władcę. Po śmierci Józsi Somi w 1508 roku, Várgesztes przejął jego syn, ale w 1519 roku kontrolę nad zamkiem sprawował już Imre Török. Przypuszczalnie w okresie tym na zamku miały miejsce pomniejsze prace budowlane, związane między innymi z wprowadzeniem nowych otworów okiennych o wczesnorenesansowych formach.
W czasie wojen tureckich zamek był bezskutecznie oblegany w 1529 roku. Ponieważ nie należał do silnych punktów oporu, w ciągu XVI wieku kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk, a od 1557 roku przez dłuższy czas znajdował się w rękach Turków. O jego podrzędnej roli świadczyłaby liczebność garnizonu, który stanowiło wówczas około 50 osób. Sytuacja ta uległa zmianie pod koniec stulecia za sprawą wojny piętnastoletniej, kiedy to straż zamkowa zwiększyła się do 75 osób. W 1605 roku wojskom chrześcijańskim udało się odbić Várgesztes i od tej pory zamek znajdował się już nieprzerwanie w rękach węgierskich. W 1628 roku nabył go Miklós Esterházy, który w 1647 roku zastawił go rodzinie Csáky, co wskazywałoby, że budynek jeszcze wtedy nadawał się do zamieszkania. Do porzucenia budowli doszło pod koniec XVII wieku lub najpóźniej w latach 20-tych XVIII stulecia. W 1733 roku ród Esterházy zezwolił na wywóz kamieni z zamku pod budowę klasztoru w Majkach, a także domów osadników ze Szwabii, którzy przybyli do wsi pod zamkiem.
Architektura
Zamek zbudowany został na wzgórzu o około 400 metrowej wysokości, górującym nad położoną na północy doliną ze wsią. Stosunkowo łatwe podejście możliwe było do niego od strony południowo – wschodniej. Trzon budowli tworzył prostokąt o długości około 50 metrów i szerokości 20 metrów, umieszczony dłuższymi bokami na osi wschód – zachód, otoczony murem obronnym na rzucie zbliżonym do owalu, złożonym z dużej ilości krótkich, prostych odcinków poprowadzonych wzdłuż krawędzi stoków wzgórza. Wjazd w obręb muru znajdował się po stronie północno – wschodniej, w czworobocznym budynku bramnym, wpasowanym w uskok pomiędzy dwoma kurtynami. Grubość zewnętrznego muru jedynie w paru miejscach przekraczała w niewielkim stopniu 1 metr, nie były to więc fortyfikacje masywne ani wysokie.
Prostokątny rdzeń zamku składał się z trzech części: umieszczonego mniej więcej pośrodku małego dziedzińca oraz dwóch budynków przypominających niskie wieże mieszkalne po jego bokach, z których wschodnia była mniejsza, na planie kwadratu, a zachodnia większa, na rzucie prostokąta. Oba budynki prawdopodobnie miały zbliżoną wysokość z trzema kondygnacjami. Wjazd na mały, kwadratowy dziedzińczyk wiódł od północy poprzez zwodzony most. Parter w obu budynkach zajmowały po dwie przestrzenie nakryte sklepieniami kolebkowymi, z których każda dostępna była własnym wejściem od strony dziedzińca i które nie miały żadnego bezpośredniego połączenia ze sobą. Ze względu na słabe oświetlenie (małe otwory jedynie od strony dziedzińca), prawdopodobnie pełniły one funkcje gospodarcze. Funkcje mieszkalne miały piętra, przykryte w obu budynkach drewnianymi stropami, oświetlane dużymi, czworobocznymi oknami. Układ pomieszczeń pięter nie jest znany, choć przypuszczalnie we wschodnim budynku znajdowała się ścianka działowa na linii podziału parteru. Pomieszczenia reprezentacyjne zamku w XIV/XV wieku ogrzewano piecami pokrytymi barwną glazurą, ozdobionymi dekoracją figuralną, roślinną, herbową i geometryczną. Oba budynki połączone były ze sobą drewnianymi gankami, osadzonymi na kamiennych (od północy) i drewnianych (na południu) konsolach na terenie środkowego dziedzińca. Ganki te najpewniej zapewniały też komunikację pionową między piętrami.
Prostokątny rdzeń zamku od północy i południa sąsiadował z niedużymi aneksami. Od strony północnej usytuowany został ryzalit o formie czworobocznej wieżyczki przystawionej do muru zamku, która być może na piętrze mieściła kaplicę dostępną portalem z budynku zachodniego. Po stronie południowej zamku znajdował się zbliżony w planie do kwadratu ryzalit, mogący pełnić funkcję wieżyczki latrynowej. Znajdował się on na linii muru sąsiadującego ze środkowym dziedzińcem, wieżyczka mogła więc być dostępna jedynie po wspomnianych powyżej drewnianych gankach. Oprócz ryzalitów elewacje zamku urozmaicać mogły wykusze okienne i latrynowe. Jeden z nich, nadwieszony na trzech kamiennych konsolach, znajdował się po wschodniej stronie elewacji południowej, drugi po stronie zachodniej tejże elewacji.
W XV wieku przy drodze dojazdowej do zamku wzniesiono w odległości około 150 metrów od Várgesztes budynek o wymiarach około 26 x 9 metrów, którego ściany miały zaledwie 0,6 – 0,7 metra grubości. Budynek ten wzniesiono na niewielkim pagórku, do którego formy dostosowano linię ścian. Zapewne z powodu potrzeby zabezpieczenia statyki konstrukcji, narożnik południowo – wschodni uzyskał masywniejszą formę. Z tej strony budynek zabezpieczony był naturalnym rowem, który jednak pogłębiono ludzkimi rękami. Kamienne ściany domu ze względu na niewielką grubość mogły mieć tylko 1-1,5 metra wysokości, a na nich mogła się opierać konstrukcja drewnianego piętra. Wnętrza ogrzewane były dwoma ceglanymi piecami.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się mury obwodowe prostokątnego rdzenia zamku, wewnątrz których znajdują się dziś współczesne pomieszczenia schroniska. Niestety jego utworzenie w 1932 roku spowodowało spore zniszczenia, co gorsze nie poprzedzone profesjonalnymi badaniami. Obecny kształt i wiedza o zamku pochodzą głównie z czasów renowacji z lat 1960 – 1962, natomiast ostatnie prace badawcze prowadzono w 2003 roku. Po północnej i południowej stronie głównej części zamku widoczne są fundamenty niezachowanych ryzalitów i nowożytnych już aneksów dobudowanych przez Turków na wysokości bramy. Zewnętrzny mur obwodowy nie zachował się, za wyjątkiem kilku niewielkich kamiennych reliktów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., Gesztes várának kutatástörténete, „Castrum 2”, 1/2009.
Kovács B.G., A gesztesi „Kisvár”, „Castrum 19”, 1-2/2016.
Kovács B.G., Gesztes vára, „Castrum 19”, 1-2/2016.
Kovács B.G., Királyi vadászkastélyból török határvár – A gesztesi vár, „Várak, kastélyok, templomok”, Pécs 2016.
Paál J., „Valahol Európában…” A várgesztesi vár, „Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám április, Pécs 2007.
Sándor M., A gesztesi vár építéstörténete, „Folia Archaeologia”, 16/1964.