Historia
Osada przy przeprawie przez rzekę Tapol’nakh założona została w XIV wieku. Wtedy też mógł zostać zbudowany w niej kościół, niestety nie odnotowany w żadnym przekazie z okresu średniowiecza. W XV wieku nakryty został on sklepieniem sieciowym w prezbiterium, być może z inicjatywy rodziny Bátori, która od lat 30-tych tamtego stulecia posiadała większą część wsi. Możliwe również, iż to nowi właściciele wybudowali kościół lub dokonali jego gruntownej przebudowy. W tym wypadku fundatorem mógł być István Batory, ojciec wojewody siedmiogrodzkiego, który został wybrany na króla Polski. Podczas posiadania wsi przez rodziny Drágffy i Bethlen, gdzieś w latach 60-tych XVI wieku, kościół zaczął służyć gminie protestanckiej. Wieś wraz z kościołem została spustoszona w czasie wojny o niepodległość Rákócziego z lat 1703-1711. Budowla była bez dachu aż do 1784 roku, kiedy to została odbudowana. Około 1820 roku do kościoła dostawiona została wieża.
Architektura
Kościół zbudowany został w ciasnym zakolu rzeki Tapol’nakh, w pobliżu funkcjonującego na niej mostu. Utworzony został z nawy na planie prostokąta, na wschodzie połączonej z węższym i nieco niższym prezbiterium o wielobocznym zamknięciu na wschodzie (pięć boków ośmioboku). Przy północnej ścianie prezbiterium prawdopodobnie znajdowała się zakrystia. Budowla pierwotnie była bezwieżowa, co najwyżej w średniowieczu na przykościelnym cmentarzu funkcjonować mogła drewniana, wolnostojąca dzwonnica.
Mury kościoła wzmocnione zostały zewnętrznymi, uskokowymi przyporami, w narożach ustawionymi pod skosem, za wyjątkiem przypory południowo – wschodniej nawy. Po przeciwnej stronie, w północno – wschodnim narożniku nawy przypory nie utworzono, zapewne ze względu na znajdującą się obok zakrystię. Pomiędzy przyporami umieszczono wąskie, ostrołucznie zamknięte okna o obustronnych rozglifieniach i trójlistnych zamknięciach. Dwa utworzono od południa w nawie i jedynie dwa w prezbiterium, po jednym od południa i południowego – wschodu. Elewacja północna kościoła zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona była otworów. Wejście wiodło od południa oraz być może od zachodu.
Wewnątrz nawa pierwotnie zapewne przykryta była prostym, drewnianym stropem. Oddzielone ostrołuczną arkadą tęczy prezbiterium nakryte zostało jedną z najprostszych form sklepienia sieciowego, z profilowanymi żebrami spiętymi płaskorzeźbionymi okrągłymi i tarczowymi zwornikami (smok z ogonem wokół szyi, ludzka głowa). Żebra wtopiono bezpośrednio w ściany lub opuszczono na przyścienne wsporniki, które uformowano także na kształt tarcz herbowych oraz ludzkich głów.
Stan obecny
Kościół w dużej mierze zachował do czasów współczesnych średniowieczną formę, choć nad jego bryłą góruje obecnie XIX-wieczna wieża. Nie zachowała się zakrystia, po której widoczne są ślady na elewacjach. Przypory były przemurowywane w okresie nowożytnym, modyfikacjom poddano otwory okienne, które jednak w ostatnich latach po przeprowadzeniu prac renowacyjnych odzyskały oryginalną formę z trójlistnymi maswerkami. Nie zachował się cokół ani gzyms wieńczący, nie wiadomo też czy istniały one w średniowieczu. Wewnątrz nawy nie widać detalu gotyckiego (południowy portal został zamurowany), natomiast w prezbiterium zachowało się sklepienie i północna wnęka ścienna pastoforium. Gotyckie detale, podobnie jak obramienia okien, w trakcie renowacji odzyskały pierwotne, malowane na tynku zdobienia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Papp S., Vámosoroszi, református templom [w:] Középkori egyházi építészet Szatmárban, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2011.