Historia
Wieś Atya, której nazwa utworzona została od imienia założyciela, pojawiła się po raz pierwszy w źródłach pisanych w dokumencie z 1289 roku, kiedy to przed kapitułą Nagyvárad synowie Pála, Lôrinc i Detre z rodu Gutkeled, podzielili osadę na dwie części. Miejscowy ksiądz o imieniu Péter pojawił się jako świadek przed archidiakonem Borsova w 1321 roku. W pierwszej połowie 1334 plebanem był już niejaki Benedek, który według papieskiego wykazu dziesięciny płacił 13 groszy podatku. Wczesnogotycki kościół musiał więc zostać zbudowany po 1289 roku a przed 1321. Po raz pierwszy odnotowany został pod wezwaniem św. Jerzego w 1341 roku, w trakcie kolejnych transakcji majątkowych Gutkeledów, z których fundacji najpewniej został wzniesiony i którzy pełnili nad nim patronat.
Około 1565 roku kościół przeszedł na własność protestantów, co poza zmianą wystroju i wyposażenia świątyni, pociągnęło za sobą także rozbiórkę niepotrzebnej już zakrystii. Region bardzo ucierpiał w czasie wojny trzydziestoletniej, został splądrowany i częściowo zniszczony. Prawdopodobnie w ramach odnowy kościoła w połowie XVII wieku wykonano ludowe malowidła ścienne, zaś w 1691 roku zbudowana została drewniana wolnostojąca dzwonnica. Kolejne remonty i przekształcenia, głównie związane z oknami kościoła, miały miejsce w 1766 roku. W 1792 roku wyremontowano wieżę, prace naprawcze przy kościele prowadzono natomiast w XIX i na początku XX wieku. Gruntowana renowacja zabytku miała miejsce w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
Kościół uzyskał układ typowy dla budowli z przełomu romanizmu i wczesnego gotyku. Z łamanego kamienia wzniesiona została pojedyncza nawa na planie prostokąta oraz węższe i niższe prezbiterium na rzucie kwadratu po stronie wschodniej, do którego od północy dostawiono zakrystię. Narożniki budowli wzmocnione zostały ciosami, za wyjątkiem północno – wschodniego narożnika nawy, gdzie tylko górna część, poniżej korony muru, została wykonana z opracowanych bloków kamienia. Ciosy umieszczono także w prezbiterium nad cokołem. Obie części budowli przykryto wysokimi dachami dwuspadowymi o stromych połaciach.
Proste, zewnętrzne elewacje kościoła opięte zostały gzymsem wieńczącym, a także cokołem ze sfazowanym gzymsem, stosunkowo wysokim w nawie a nieco niższym w prezbiterium. W średniowieczu ściany kościoła pokryte były szaro-żółtym bielonym tynkiem. Mury przebito wąskimi oknami umieszczonymi w lancetowatych, obustronnie rozglifionych wnękach, przy czym okna w prezbiterium obramiono wałkami i zamknięto wydatnymi trójliśćmi. Po jednym oknie umieszczono w ścianie wschodniej i południowej prezbiterium, dwa w ścianie południowej nawy. Ponadto od zachodu w nawie przebito otwór okrągły. Wejście do kościoła utworzono między dwoma lancetowatymi oknami południowymi oraz na osi ściany zachodniej. Południowe osadzono w płytkim ryzalicie wysuniętym z cokołu, w którym utworzono sfazowany portal dwuramienny (siodłowy). Portal zachodni zamknięty został dwuramienną wimpergą.
Wewnątrz kościoła nawę połączono z prezbiterium ostrołuczną arkadą tęczy, pozbawioną zdobień od strony prezbiterium, ale od strony nawy ze sfazowaną archiwoltą. Prezbiterium nakryto kamiennym sklepieniem krzyżowo – żebrowym, z żebrami spiętymi zwornikiem z herbem rodziny Gutkeled i opuszczonymi w narożnikach ścian na proste nadwieszane konsole. Wyjątkowo południowo – wschodni wspornik utworzono jako stylizowaną głowę. W północnej ścianie oprócz portalu do zakrystii umieszczono ostrołuczną wnękę pastoforium z bogatym profilowaniem wałkami i wklęskami, natomiast w południowej wnękę pod sedilia.
Stan obecny
Kościół jest jednym ze stosunkowo licznych, dobrze zachowanych wczesnogotyckich zabytków sakralnych z terenu wschodnich Węgier. Zachował pierwotny układ przestrzenny z wieloma detalami architektonicznymi, za wyjątkiem rozebranej już w drugiej połowie XVI wieku zakrystii. W okresie nowożytnym przekształcony został portal zachodni, w nawie nowe okno przebito od północy, utworzono też okrągły otwór w ścianie południowej. Pozostałe okna zostały odrestaurowane i przywrócone do pierwotnej formy w XX wieku. Obecny strop nawy pochodzi z XVIII stulecia, zachowało się natomiast gotyckie sklepienie w prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cabello J., Vámosatya, református templom [w:] Középkori templomok a Tiszától a Kárpátokig, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2013.
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.