Historia
Wieś Vaja, której nazwa nadana została od słowiańskiego imienia, po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1280 roku. Stanowiła własność drobnej szlachty, w tym niejakiego Ábraháma, syna Pósy, który był założycielem gałęzi Ábrahám rodziny Vay, podczas gdy potomkowie brata Pósy byli założycielami gałęzi Medve i Jolád. W 1349 roku, kiedy wieś i grunty orne zostały podzielone na dwie części, po raz pierwszy pojawiła się wzmianka o kościele ku czci św. Stefana, zbudowanym już pod koniec XIII wieku.
Na przełomie XV i XVI wieku kościół został przebudowany i powiększony w stylistyce późnogotyckiej. Wzniesione zostało nowe prezbiterium oraz zakrystia, a stare mury nawy podwyższono. Prawdopodobnie jeszcze w XVI wieku kościół przejęty został przez społeczność protestancką, co zapewne wiązało się z nowożytnymi zmianami mającymi na celu przystosowanie budowli do nowego kultu. W trakcie wojen z końca XVI wieku kościół popadł w zaniedbanie.
Na początku XVII wieku właściciel osady, Ferenc Vay, naprawił znajdujący się w bardzo złym stanie kościół. Rozebrano wówczas późnogotyckie sklepienie, przemurowane zostały przypory, rozebrana została zakrystia. W 1791 roku do kościoła dobudowana została wieża, natomiast remonty całego kościoła prowadzono w drugiej połowie XIX stulecia oraz w okresie międzywojennym.
Architektura
Kościół z końca XIII wieku był budowlą jednonawową o stosunkowo dużym korpusie na rzucie wydłużonego prostokąta, połączonym po stronie wschodniej z dużo mniejszym, węższym, zbliżonym do kwadratu prezbiterium (lekko nieregularnym, z odchylonymi od osi kościoła ścianami północną i południową). Do prezbiterium od północy przystawiona była mała zakrystia. Całość wzniesiona była z cegły i prezentowała układ typowy dla wiejskich kościołów późnoromańskich.
Korpus wzmacniały narożne, zapewne pozbawione uskoków przypory, umieszczone w narożnikach i po jednej pośrodku ścian wzdłużnych. Jedna przypora podpierała także południowo – wschodni narożnik prezbiterium. Ceglane elewacje zewnętrzne zostały pokryte cienkim, bielonym tynkiem i ozdobione od zachodu fryzem ząbkowym, oddzielającym partię szczytową. Kościół oświetlały drobne, szczelinowe okna o obustronnych rozglifieniach, cztery w południowej ścianie nawy, dwa zachodnie oraz po jednym od wschodu i południa w prezbiterium. Ściana północna nawy była pełna, bez otworów. Mury całej budowli opinał sfazowany cokół, przecięty na osi ściany zachodniej, gdzie znajdował się portal wejściowy. Korpus nawowy nakryto stromym dachem dwuspadowym, pod którym znajdowała się otwarta więźba dachowa lub strop oraz empora w części zachodniej. Prezbiterium albo nie było podsklepione, albo, co bardziej prawdopodobne, posiadało sklepienie bezżebrowe. Sklepieniem przykryta była zakrystia. Na wewnętrznych ścianach bocznych prezbiterium i nawy mogły znajdować się malowidła ścienne.
Pod koniec XV wieku lub najpóźniej w pierwszej tercji XVI wieku, rozebrano prezbiterium i zakrystię kościoła. W miejsce tego pierwszego wzniesiono późnogotycką część prezbiterialną o tej samej szerokości co nawa, a więc nie wyróżnioną zewnętrznie z bryły, na wschodzie zamkniętą wielobocznie. Nową część wzmocniono w narożach przyporami a od północy oparto o nią większą niż poprzednia zakrystię. W trakcie przebudowy rozebrano przyporę południowo – wschodnią nawy, natomiast południową na osi nawy zastąpiono wyższą i szerszą, która wzmacniała podwyższone wówczas mury korpusu. Oświetlenie prezbiterium zapewniały dwa większe, ostrołuczne okna o kamiennych obramieniach umieszczone w ścianie południowej, podobne okna przepruto też na miejscu starszych w części nawowej kościoła. Co charakterystyczne nie przepruto żadnego okna we wschodniej części kościoła (za wyjątkiem zakrystii). W miejscu dawnego zachodniego wejścia do nawy utworzono wyższy i szerszy portal.
Wewnątrz późnogotyckiego kościoła nowszą część oddzielono od późnoromańskiej nawy arkadą tęczy. Prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym nad dwoma wąskimi, prostokątnymi przęsłami oraz sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim wielobokiem. Podsklepiona została także zakrystia, pełniąca również rolę kaplicy, gdyż w jej części wschodniej osadzony został ołtarz. W południowej ścianie prezbiterium wymurowano dużą niszę zamkniętą łukiem odcinkowym.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego mury obwodowe późnoromańskiej nawy (podwyższone w XV wieku) oraz późnogotyckie prezbiterium. Niestety nad obiema tymi częściami dominuje obecnie nowożytna wieża, nie zachowała się gotycka zakrystia, ani sklepienie w prezbiterium (widoczne są tylko na tynku jego odciski). Przemurowane zostały przypory starszej, zachodniej części kościoła, modernizowane były okna późnogotyckie. Od czasu gruntownej renowacji z 2011 roku zabytek znajduje się w dobrym stanie, a ponadto uczytelnione zostały późnoromańskie detale architektoniczne (fryz ząbkowy, późnoromańskie okna).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cabello J., Vaja, református templom [w:] Középkori templomok a Tiszától a Kárpátokig, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2013.