Historia
Nazwa wsi Pálca pojawiła się po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1212 roku, jako własność niejakiego Pétera (Polcia). W XIV wieku znajdowała się w rękach rodu Losonci z Szentmárton. Mianowicie po 1322 roku wieś posiadali synowie Dénesa Losonci, Tamás i István. Nazwa wsi nie pojawiła się w spisach dziesięcin papieskich z lat 1332-1335, zapewne więc nie posiadała wówczas jeszcze kościoła. Miejscowy proboszcz odnotowany został po raz pierwszy dopiero w 1454 roku. Kościół mógł więc zostać zbudowany najwcześniej około połowy XIV wieku. Jego fundatorem najpewniej był członek rodu Losonci, być może wspomniany w 1355 roku István, który doprowadził rodzinę do dużego znaczenia.
Pierwszy kościół został w dużym stopniu przebudowany w stylistyce późnogotyckiej na przełomie XV i XVI wieku. Inicjatorem tych prac ponownie był ród Losonci, a mianowicie László, wojewoda siedmiogrodzki, wymieniany w dokumentach z lat 1454-1498, czy też jego syn Zsigmond, który w przekazach pisanych pojawił się w latach 1489-1521 i zmarł przed 1525 rokiem. Niedługo później ród Losonci wymarł, wraz ze śmiercią w 1552 roku kapitana Temesvár, Istvána Losonciego.
W drugiej połowie XVI stulecia lub na początku XVII wieku kościół przejęty został przez społeczność protestancką. Rozebrano wówczas niepotrzebną zakrystię i wykuto okrągłe okno we wschodniej ścianie prezbiterium. Między 1803 a 1808 rokiem rozebrano zachodnią ścianę nawy i powiększono ją w kierunku zachodnim, a także wzniesiono klasycystyczną wieżę. W latach 2006-2007 przeprowadzono badania archeologiczne i historyczne kościoła, po których został on gruntownie odrestaurowany.
Architektura
Najwcześniejszy kościół był ceglaną budowlą utworzoną z jednonawowego korpusu i prezbiterium z prostym zamknięciem. Do północnej ściany prezbiterium dostawiona była niewielka sklepiona zakrystia. Przykryte sklepieniem kolebkowym było zapewne także prezbiterium, w którego południowej ścianie znajdowała się wnęka pod sedilia. Wejście do kościoła z ceglanym, półkolistym portalem otwierało się po południowej stronie nawy. Okna przypuszczalnie miały szczelinową formę i podobnie zamknięte były półkoliście. Nawę musiał przykrywać płaski, drewniany strop.
Na przełomie XV i XVI wieku wyburzona została wschodnia ściana prezbiterium, które następnie zostało nieco przedłużone trójbocznym zamknięciem, od zewnątrz opiętym przyporami, a wewnątrz przykrytym sklepieniem. Znacznie przekształcone zostały też ściany wzdłużne kościoła, w które wprowadzono większe, ostrołuczne okna. Wymiary nawy nie uległy zmianie, ale w jej zachodnią część wstawiono emporę.
Górna partia zewnętrznych elewacji korpusu, pod koroną muru wzbogacona została elementami zdobniczymi z ceglanych kształtek, tworzącymi czwórlistne i trójlistne, obramione czworobokami lub trójkątami otwory lub wnęki, a od strony północnej otwory okrągłe. O ile po stronie południowej te nietypowe zdobienia utworzono w jednym pasie, to w północnej ścianie nawy rozmieszczone zostały w dwóch rzędach. W ścianie północnej prezbiterium wymurowano nisze różnej wielkości, usytuowane na różnych wysokościach nad zakrystią, trójkątne i zamknięte dwuściennie. Otwór w górnym północno – zachodnim narożniku muru, służył jako zewnętrzne dojście do przestrzeni nad sklepieniem.
Pierwotny, bardzo prosty portal południowy pod koniec średniowiecza został prawdopodobnie zamurowany, gdyż przypuszczalnie kościół posiadał już wówczas bardziej ozdobne wejście zachodnie. Przy północno – wschodnim narożniku nawy funkcjonować mógł boczny ołtarz, bowiem w ścianie utworzono podwójną wnękę z dwuściennymi zamknięciami. Prawdopodobnie w tym czasie w południowej ścianie prezbiterium wykuto półokrągłą niszę o nieznanym przeznaczeniu. W południowo – wschodniej ścianie prezbiterium znajdowała się natomiast podwójna wnęka na święte oleje, natomiast w północno – wschodnim odcinku prezbiterium umieszczono pastoforium o profilowanym obramieniu z trójlistnym tympanonem, bardzo podobnym do zastosowanego w Tiszaszentmárton. W obu okresach funkcjonowania kościoła elewacje zewnętrzne oraz ściany boczne pomieszczeń wewnętrznych pokryte były bielonym tynkiem.
Stan obecny
Średniowieczny kościół został częściowo przekształcony w czasach nowożytnych. Zburzona została zachodnia ściana nawy, która obecnie jest przedłużona o kilka metrów i poprzedzona klasycystyczną wieżą. Nie zachowała się również zakrystia. Pozostała część w większości posiada formę uzyskaną na przełomie XV i XVI wieku. Z pierwotnych, XIV-wiecznych detali architektonicznych zachował się jedynie zamurowany portal południowy nawy oraz wnęka pod sedilia w prezbiterium. Bardzo ciekawe są utworzone z ceglanych kształtek późnogotyckie zdobienia na elewacjach kościoła, przywrócone i odnowione w trakcie prowadzonych w ostatnich latach pracach remontowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cabello J., Zoltán S., Tornyospálca, református templom [w:] Középkori templomok a Tiszától a Kárpátokig, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2013.