Historia
Romański kościół w Szentandrás zbudowany został najpóźniej około przełomu XII i XIII wieku, zapewne w związku z organizacją zwierzchności królewskiej nad okolicznymi lasami, zasiedlaniem słabo zaludnionych lub niezamieszkałych trenów komitatu Torna oraz wydobyciem i obróbką metali. Przypuszczalnie właśnie wytapianie rud oraz kowalstwo, wykonywane we wsi przez przybyłych z zachodu osadników (Bawaria, Tyrol i Salzburg lub północne Włochy), stało się przyczyną nadania kościołowi unikalnego dla Kotliny Panońskiej układu przestrzennego.
Pierwsza wzmianka o wsi odnotowana została w źródłach pisanych dopiero w 1283 roku w dokumencie króla Władysława IV Kumańczyka. Ponieważ kościół św. Marcina nie został zapisany w XIV-wiecznym papieskim spisie dziesięcin, nie była to już wówczas parafia, a jedynie filia. Pod koniec XIV wieku, zapewne z powodu zbyt małych rozmiarów romańskiej budowli, kościół został powiększony przez nowych właścicieli wsi z możnego rodu Bebeków o gotycką nawę. Ponadto na zlecenie Bebeków wnętrze kościoła ozdobione zostało ściennymi malowidłami.
Po klęsce pod Mohaczem nad Szentandrás i okolicznymi terenami zawisło zagrożenie tureckich najazdów, zwłaszcza po upadku Budy w 1541 roku i spustoszeniu Miszkolca w 1544 roku. Wieś wraz z kościołem zniszczona została przez Turków w 1576 roku. Wyludniona, ponownie została zamieszkana przez sprowadzonych ze Słowacji osadników dopiero na początku XVIII wieku. Zrujnowany kościół został odbudowany w 1740 roku, a w 1787 roku stał się samodzielną parafią. Pod koniec lat 70-tych XX wieku przeprowadzono gruntowną renowację zabytku.
Architektura
Kościół wzniesiono na skalistym wzgórzu na południe od wsi, na terenie ograniczonym od południa i zachodu wysokimi stokami opadającymi do doliny strumienia Juhász. Pierwotnie w okresie romańskim budowla miała niewielkie rozmiary. Składała się z czworobocznej nawy na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 4,8 x 5,3 metra, od wschodu zamkniętej dwoma półkolistymi apsydami, mniej więcej tej samej wielkości i wewnętrznej średnicy 2,2 metra. Układ przestrzenny kościoła był unikalny, nie tylko ze względu na dwie sąsiadujące ze sobą apsydy, ale i ze względu na to, że szerokość nawy przekraczała jej długość, co było bardzo niezwykłe w architekturze kościołów okresu Arpadów.
Apsydy doświetlono pojedynczymi szczelinowymi oknami o obustronnych rozglifieniach i półkolistych zamknięciach, przy czym południowe zostało znacznie odchylone od osi, być może w celu rzucania światła na konkretną część kościoła czy malowidła ściennego, albo w celu doświetlenia apsydy południowej dopiero o późniejszej porze dnia. Dwa podobne okna oświetlały od południa nawę. Elewacja północna mogła być pozbawiona okien, natomiast wejście mogło prowadzić od północy (od strony wsi) lub, co bardziej prawdopodobne, od zachodu, ze względu na większą szerokość tamtejszej elewacji.
Wewnątrz apsydy oddzielone zostały od siebie fragmentem prostej ściany. Utworzono na niej prosty gzyms u góry, cokół u dołu i przełamano półkolistym otworem, który zapewniał przejście między prezbiteriami. Obydwie apsydy przykryto konchami, nawę zaś przykrywał drewniany strop. Wewnętrzne elewacje korpusu i apsyd pokrywały ścienne malowidła figuralne (między innymi król Stefan, biskup, Sąd Ostateczny). Niewielkie półkoliste wnęki – jedna w apsydzie południowej, dwie w północnej – mogły służyć do przechowywania potrzebnych w czasie liturgii przedmiotów. Półkolista wnęka w apsydzie południowej zapewne mieściła sedilia, natomiast w północnej ścianie nawy, bezpośrednio przy apsydzie, umieszczona została kolejna półkolista wnęka, która mogła pełnić funkcję pastoforium.
Podczas gotyckiej przebudowy kościół powiększony został od strony zachodniej o nową, dużo większą nawę, wzniesioną na planie zbliżonym do kwadratu, a także o zakrystię zbudowaną po północnej stronie nawy romańskiej. W nowej części kościoła wejście i okna utworzono w ścianie południowej. Elewacja zachodnia, znajdująca się blisko skarpy wzgórza, nie została wyposażona w żaden otwór. Północna zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną mogła nie posiadać żadnego otworu lub jedynie wejście. Okna z tego okresu były już większe, zamknięte ostrołucznie, wypełnione dwudzielnymi maswerkami. Jedno z takich okien zastąpiło starszy otwór w południowej ścianie romańskiego korpusu. Wewnątrz starszej części kościoła, odtąd pełniącej rolę prezbiterium, obniżono posadzkę o około 0,5-0,6 metra. W nawie utworzono nowe malowidła przedstawiające postaci św. Władysława i św. Stefana, uzupełnione popiersiami świętych w kolistych medalionach.
Stan obecny
Kościół w Tornaszentandrás to dziś zabytek wyjątkowy, jedyny w tej części Europy przykład wiejskiej budowli sakralnej z dwoma sąsiadującymi ze sobą apsydami. Część romańska zachowała się bez ściany zachodniej, którą wyburzono w trakcie dostawienia gotyckiej nawy. Podczas odbudowy kościoła w XVIII wieku konieczne było odbudowanie na wpół zburzonej południowej ściany nawy gotyckiej, na skutek czego zanikły tamtejsze XIV-wieczne okna i portal wejściowy. Nie zachował się także portal romańskiego wejścia. Zachowały się natomiast oryginalne okna obydwu apsyd, jedno romańskie i jedno gotyckie okno w nawie. Elementem nowożytnym jest przedsionek północy oraz zakrystia, wzniesiona na miejscu gotyckiej. Wewnątrz cennym zabytkiem pozostają romańskie i gotyckie polichromie ścienne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Németh Z., A Kárpát-medence legkülönlegesebb Árpád-kori templomai, Budapest 2019.
Sárközy S., A történeti Torna megye településtopográfiája a kezdetektől a 18. század elejéig, Miskolc-Perkupa 2006.
Sólyom S., A tornaszentandrási ikerszentélyes templom, „Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2010.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.