Historia
Pierwszą budowlą sakralną w osadzie Tiszaszentmárton, od której uzyskała ona swą nazwę, była kaplica pod wezwaniem św. Marcina, wzmiankowana w źródłach pisanych w 1067 roku. Wówczas to podarowana została opactwu Százd założonemu przez ispána Pétera Abę, jako część majątku Zsurk („predium Suruk cum capella Sancti Martini”). Nazwa capella mogła odnosić się do kościelnego statusu budowli, mogła też wskazywać na jej niewielkie rozmiary lub materiał budowlany.
W latach 1332-1335 we wsi funkcjonowała parafia, sama zaś osada była własnością potomków Dénesa Losonciego, którzy piastowali wysokie urzędy i z czasem przyjęli nazwisko Szentmártoni. Podczas podziału majątku, który miał miejsce w 1393 roku, Zsurk i Szentmárton zostały przekazane gałęzi rodu Bánfi z Losonci. Zapewne to pod jej patronatem pod koniec XIV lub na początku XV wieku stara kaplica przebudowana została w gotycki kościół, przy czym pomiędzy powstaniem nawy i prezbiterium upłynął pewien czas. Następnie na przełomie XV i XVI wieku kościół został poddany przebudowie, która nadała budowli większej smukłości i wprowadziła późnogotycki detal architektoniczny.
Według miejscowej tradycji w 1552 roku w kościele został pochowany István Losonczy, pan Temesváru. W okresie tym świątynia wykorzystywana była już przez protestantów, ale gdy miejscowe dobra w 1603 roku przejął Zsigmond Forgách, który przeszedł na katolicyzm, świątynia aż do 1747 roku ponownie związana była z liturgią rzymską. Jeszcze przed 1601 rokiem usunięto filary łuku tęczowego. Podczas nieco późniejszej przebudowy korona murów nawy została obniżona a jej kalenica zrównana z prezbiterium. W 1831 roku wykonano nowy strop, a następnie dobudowano południową wieżę i przedsionek. Kolejne przebudowy i remonty miały miejsce w 1906 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został na wzgórzu pośrodku osady, na lewym brzegu rzeki Cisy. Utworzony został z prostokątnej nawy oraz węższego prezbiterium, na wschodzie zamkniętego wielobocznie. Ponadto po północnej stronie wschodniej części prezbiterium umieszczona została zakrystia. Zewnętrzne elewacje prezbiterium opięte zostały uskokowymi przyporami oraz cokołem. Pomiędzy przyporami od południa i wschodu przebito wąskie, ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna. W nawie okna pierwotnie były ostrołuczne ale o mniejszych wymiarach, jednodzielne. Wejście do nawy wiodło od południa.
Wewnątrz kościoła nawę przykrywał drewniany strop. Oddzielone arkadą tęczy prezbiterium zostało podsklepione. W północno – wschodnim wewnętrznym narożniku prezbiterium umieszczono wnękę ścienną (pastoforium) z profilowanym uskokami obramieniem o dwuściennym zamknięciu, z wpisanym trójliściem w trójkątny tympanon nad otworem. W południowo – wschodnim narożniku nawy być może znajdował się ołtarz boczny, umieszczony w małej wnęce z trójkątnym zamknięciem. W zachodniej części nawy być może funkcjonowała empora patronacka.
W trakcie przebudowy z przełomu XV i XVI wieku podwyższona została korona murów nawy i prezbiterium, co miało na celu przekształcenie w stylistyce późnogotyckiej okien, które zostały przedłużone przy wykorzystaniu pierwotnych elementów ościeży. Nadal w prezbiterium były stosunkowo wąskie, dwudzielne o ostrołucznych zamknięciach i obustronnych rozglifieniach, ale wysokie i wypełnione maswerkami z motywami trójliści i rybich pęcherzy. Poszerzeniu i wypełnieniu maswerkami uległy także okna w południowej ścianie nawy. W podwyższonym prezbiterium założono nowe, ceglane sklepienie, konstrukcyjnie o takiej samej formie jak starsze.
Stan obecny
Kościół został częściowo przekształcony w okresie nowożytnym. Nawa, w pełnym i późnym gotyku zawsze najwyższa, zrównana jest dziś wysokością z prezbiterium. Dobudowana została od południa wieża z kruchtą, w trakcie wznoszenia których usunięto gotycki portal wejściowy. Przekształcona została także część otworów okiennych. Z pierwotnych detali architektonicznych przetrwało zamurowane okno zachodnie w południowej ścianie nawy, czy odrestaurowana wnęka ścienna w prezbiterium. Z okresu późnego gotyku pochodzą maswerkowe okna prezbiterium i jedno południowej okno w nawie. Nie zachowało się sklepienie w prezbiterium, zaś arkada tęczy została przekształcona w okresie reformacji. Nie istniej już także gotycka zakrystia przy prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bartos G., Fülöp A., Jakab A., Tiszaszentmárton, református templom [w:] Középkori templomok a Tiszától a Kárpátokig, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2013.
Jakab A., A tiszaszentmártoni református templom hajójában végzett kutatásokról [w:] Középkori templomok a Tiszától a Kárpátokig, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2013.