Historia
Opactwo benedyktyńskie Tihany, poświęcone Najświętszej Marii Pannie i św. Aniuszowi, zostało założone w 1055 roku przez króla Andrzeja, częściowo z pobudek dewocyjnych („dla zbawienia jego żony, synów i córek, żyjących i zmarłych krewnych”), częściowo jako miejsce przeznaczone na pochówek, a także w celu uświetnienia pokoju po odparciu najazdu cesarza Henryka III z 1051 roku (w rokowaniach brał udział opat klasztoru Cluny, który mógł przywieść na Węgry relikwie św. Aniusza). Działania związane z fundacją zapewne rozpoczęły się już około 1053 roku, gdyż dwa lata później budowla była na tyle ukończona, że można ją było konsekrować. W uroczystości obecny był pierwszy opat konwentu, niejaki Lázár. W momencie powstania król nadał mu dobra ziemskie, osady i dochody. Opactwo otrzymało nie tylko półwysep Tihany, ale także rozległe posiadłości na obu brzegach Balatonu. Władca zapewnił tym sobie spoczynek w klasztornej krypcie, gdzie złożono go w 1060 roku. Z fundacją związana była również żona króla, Anastazja, córka wielkiego księcia kijowskiego Jarosława, za sprawą której w pobliże łacińskiego opactwa przybyli mnisi bizantyjscy.
Mongolski najazd z 1241-1242 roku opactwo zapewne przetrwało bez większych strat. W rok po wycofaniu się najeźdźców było w stanie zapłacić 17 grzywien srebra za winnice i ziemskie dobra, nie mogło więc odnieść dużych zniszczeń. W kolejnych latach było rozbudowywane, z położeniem nacisku na kwestie obronności. Pierwotne założenie sakralne stało się na tyle warowne, że w 1267 roku po raz pierwszy w źródłach pisanych nazwane zostało zamkiem. Po burzliwym dla Węgier okresie lat 70-tych XIII wieku, wraz z całym majątkiem przeszło w 1276 roku z jurysdykcji arcybiskupa ostrzyhomskiego na biskupa Veszprém.
Pod koniec XIII wieku konwent benedyktyński utracił część zabudowań opactwa. W pierwszych dziesięcioleciach panowania Karola Andegaweńskiego nie pojawiały się one w przekazach pisanych, odnotowane zostały dopiero w 1326 roku. Wówczas pełniły już rolę zamku, za Andegawenów nieprzerwanie znajdującego się w rękach królewskich. Zgodnie z nową polityką majątkową nie stały się własnością świecką jako dar wieczysty, lecz stanowiły majątek oddawany w dzierżawę, zaszczytny, związany z pewnymi dostojnikami, głównie dworzanami. Władzę nad opactwem-zamkiem mieli nie tylko najważniejsi możni królestwa, ale także członkowie rodzin poszczególnych dostojników, którzy w służbie swoich panów zarządzali wcześniej innymi zamkami. Urząd związany z niewielkim i relatywnie nisko dochodowym zamkiem Tihany obsadzany był przez ludzi u progu kariery, którzy później zdobywali w kraju wpływowe stanowiska. Co ciekawe, pomimo tego konwent benedyktyński funkcjonował nieprzerwanie, a opaci wybierani byli przez całe XIV stulecie.
Śmierć Ludwika I w 1382 roku oznaczała koniec pewnej epoki w historii własności opactwa-zamku Tihany. W pierwszej dekadzie panowania Zygmunta Luksemburczyka liczba zamków królewskich zmniejszyła się o ponad połowę. W niepewnej sytuacji politycznej nowy władca starał się pozyskać zwolenników, przekazując im majątki w zastaw, czym ratował też wiecznie pusty skarb królewski. Tihany znajdowało się wówczas w rękach Istvána Ördöga, który dołączył do Istvána Lackfiego w trakcie antykrólewskiego buntu. W 1397 roku karą za nielojalność Ördöga była utrata majątku. Przypuszczalnie proces zainicjowany został przez opata Tihany, dzięki czemu klasztor ostatecznie odzyskał swoje dobra na półwyspie.
Zdobycie w 1541 roku Budy przez Turków, a następnie upadek Fehérvár w 1543 roku, sprawiło że zagrożone zostało także Tihany. Opactwo włączono w linię obwarowań antytureckich, życie monastyczne szybko wymarło, zabudowania klasztorne ponownie przekształcone zostały w zamek (wzmocniony zewnętrznymi obwarowaniami bastejowymi), a dochody z dóbr należących do opactwa przeznaczono do utrzymania jego garnizonu. Tytuł opata nadal był nadawany, ale w niespokojnych czasach stał się jedynie nominalny. Z tureckiego punktu widzenia dawne opactwo zajmowało mniej istotną pozycję strategiczną, dlatego nigdy nie zostało zaatakowane większą armią. Po wypędzeniu Turków, w 1702 roku władze cesarskie nakazały zniszczyć obwarowany klasztor, podobnie jak inne zamki zadunajskie. Polecenie to wykonano najdalej do połowy XVIII wieku, gdyż już w 1754 roku ukończono budowę nowożytnego klasztoru, do konstrukcji którego wykorzystano również materiał rozbiórkowy.
Architektura
Opactwo wzniesione zostało we wschodniej części półwyspu Tihany, który już w czasach rzymskich w miejscu przewężenia odcięty został kanałem od lądu po północnej stronie Balatonu. Klasztor usytuowano na wzgórzu opadającym bardzo stromymi i wysokimi skarpami ku wodom Balatonu po stronie wschodniej. Z pozostałych stron zbocza były dużo łagodniejsze i przystępne. Na południowym – zachodzie w XIII wieku rozwinęła się podklasztorna osada, otoczona niewielkim jeziorem Belső-tó i położonymi za wzgórzem Kiserdő bagnami. Wzdłuż północnego skraju owych bagien biegła droga łącząca opactwo ze wsią Apáti i ufortyfikowaną przeprawą przy kanale (czworoboczna, kamienna wieża). Po północno – zachodniej stronie klasztoru znajdował się teren grodziska Ovár, w okresie średniowiecza już opuszczonego, z którego ziemnych wałów roztaczał się doskonały widok na przewężenie półwyspu i drogę wiodącą do Tihany. W przeciwną stronę droga przez opactwo biegła ku południowemu cyplowi półwyspu, gdzie nad brzegiem funkcjonowała wieś Újlaki wraz z przystanią zapewniającą kontakt z drugim brzegiem Balatonu. Obronę Tihany uzupełniała w średniowieczu wieża na zachodnim wzgórzu Csúcshegy, najwyższym punkcie półwyspu, oddzielona od opactwa wspomnianymi bagnami i wzniesieniem Kiserdő. Miała ona czworoboczną formę o wymiarach 10,2 x 10,2 metra, otoczona była przekopem o głębokości 1-2 metrów i szerokości 8-9 metrów.
Główną budowlą opactwa była trójnawowa, zorientowana względem stron świata romańska bazylika, a więc kościół o nawie głównej wyższej niż nawy boczne i oświetlanej własnymi oknami umieszczonymi w przestrzeni clerestorium. Po stronie wschodniej bazylika prawdopodobnie zamknięta była półkolistą apsydą na wysokości nawy głównej, natomiast od zachodu środkową nawę poprzedzała czworoboczna wieża. Pod wschodnią częścią kościoła wzniesiona została krypta o wymiarach 9,1 x 7,2 metra, podzielona na trzy nawy trzema parami okrągłych w przekroju filarów z czworobocznymi, niskimi kapitelami. Wejście do krypty wiodło dwoma ciągami schodów od zachodu. Była ona przykryta sklepieniem krzyżowym i doświetlana trzema niewielkimi, obustronnie rozglifionymi oknami od wschodu.
Zabudowania klauzury znajdowały się po południowej stronie kościoła, gdzie trzema prostokątnymi skrzydłami otaczały wraz ze świątynią czworoboczny wirydarz. Najstarszymi prawdopodobnie były skrzydła wschodnie i południowe, gdzie zgodnie ze schematem benedyktyńskich klasztorów usytuowany był kapitularz (we wschodniej części) oraz refektarz (w części południowej). Cele dormitorium zapewne znajdowały się na piętrze skrzydła wschodniego, zaś z refektarzem sąsiadować musiała kuchnia klasztorna. Następnie od XIII wieku czworobok klauzury zamknięty został skrzydłem zachodnim, a wszystkie skrzydła połączyły krużganki obiegające wirydarz.
Średniowieczne obwarowania opactwa skupione były na najbardziej zagrożonej, frontalnej części zachodniej. Wzniesiona została tam kurtyna muru obronnego, na północy połączona z wieżą kościelną, a na południu z narożną, czworoboczną wieżą. Ta druga łączyła się też z murem chroniącym klasztor od południa, sięgającym kwadratowego budynku kuchni który stanowił południowo – wschodni narożnik założenia, przyległy do krańca skrzydła południowego klauzury. Część wschodnia, chroniona stromymi zboczami i wodami Balatonu, nie posiadała obwarowań, natomiast skierowane w tamtą stronę budynki podparte były przyporami. Od północy, zachodu i południa zewnętrzną linię obrony stanowił przekop.
W XVI wieku utworzono nowy, szerszy przekop bardziej wysunięty w przedpole, natomiast przed murami zamku-opactwa utworzono linię muru wzmocnioną półkolistymi bastejami. Wjazd na teren dawnego opactwa wiódł wówczas przez umieszczony w południowo – zachodnim narożniku budynek bramny z przedbramiem. Fasada tego ostatniego połaczona była z linią obwarowań utworzoną między przekopem a murem z bastejami. Przebudowę musiała przejść także wschodnia część kościoła klasztornego, na miejscu której utworzona została masywna, czworoboczna wieża.
Stan obecny
Obecnie opactwo praktycznie w całości ma formę barokową. Jedynym widocznym dla turystów średniowiecznym elementem architektury jest romańska krypta znajdująca się pod posadzką nowożytnego kościoła oraz niewielkie fragmenty pierwotnych murów odsłonięte w piwnicach. Klasztor wraz z grobowcem Andrzeja I udostępniony jest dla zwiedzających. Obejrzeć w nim można między innymi dokument fundacyjny opactwa, który zawiera najstarszą wzmiankę napisaną w języku węgierskim. Po północnej stronie opactwa znajduje się szereg jaskiń wykutych w 20-metrowej wysokości skale z tufu bazaltowego. Były one zamieszkiwane przez mnichów sprowadzonych z Kijowa przez żonę króla Andrzeja I około połowy XI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cselenkó B., Szerzetesrendek az Árpád-kori Zaía megyében, Zalaegerszeg 2006.
Karlinszky B., Királyi vár – magánvár. A tihanyi vár a XIV. században, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 26”, Veszprém 2011.
Kósa P., Műemléki túrák a Tihanyi-félszigeten, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám augusztus, Pécs 2013.
Levárdy F., Tihany apátsági templom, Budapest 1984.