Historia
Osada Apáti, jedna z najstarszych na półwyspie Tihany, po raz pierwszy wzmiankowana w 1211 roku, a w 1267 roku odnotowana pod nazwą Abáti, w średniowieczu była własnością opactwa Tihany. Murowany kościół zbudowany został w niej w drugiej połowie XIII wieku lub na przełomie XIII i XIV stulecia. W 1340 roku jego plebanem został niejaki András, kapelan sąsiedniego, pełniącego nad świątynią patronat klasztoru. Do zniszczenia i porzucenia kościoła doszło około połowy XVI stulecia, w trakcie jedenego z tureckich najazdów na ziemie po północnej stronie Balatonu. W 1942 roku stosunkowo dobrze zachowane ruiny kościoła zostały odrestaurowane. W drugiej połowie XX wieku przykryto dachem nawę.
Architektura
Kościół wzniesiony został na niewielkim wzgórzu usytuowanym na przewężeniu łączącym półwysep Tihany z płaskowyżem po północnej stronie Balatonu. W średniowieczu przewężenie to było przekopane kanałem, tworzącym z Tihany wyspę, a przeprawa przez niego była strzeżona między innymi kamienną, czworoboczną wieżą. Co najmniej od XV wieku wieś była na tyle duża, że zajmowała obie strony przekopu, przy czym kościół znajdował się na terenie wyspy.
Kościół uzyskał układ przestrzenny typowy dla wiejskich budowli sakralnych z przełomu romanizmu i gotyku. Utworzyła go pojedyncza nawa na planie prostokąta i nieco węższe oraz niższe prezbiterium po stronie wschodniej, zbudowane na rzucie zbliżonym do kwadratu. Całość wzniesiona została z nieobrobionego kamienia, łączonego zaprawą wapienną i układnego w miarę regularne warstwy jedynie w górnych partiach ścian. Wskazywałoby to na dwuetapowość budowy, zmianę warsztatu budowlanego lub przeprowadzoną w bliżej nieznanym okresie odbudowę.
Proste, pozbawione zdobień elewacje przedzielone zostały wąskimi, obustronnie rozglifionymi oknami o półkolistych zamknięciach. Dwa takie okna przebito w południowej ścianie nawy, a po jednym od wschodu i południa w prezbiterium. Elewacja północna kościoła tradycyjnie dla średniowiecza pozbawiona była otworów, co wynikało albo z ówczesnej symboliki, albo ze względów praktycznych (mała ilość światła dostającego się od północy, przy jednoczesnej chęci ograniczania ilości otworów ze względu na zimno lub przeciągi).
Jedyne wejście do kościoła umieszczono pośrodku ściany zachodniej nawy. Wiodło ono poprzez dolną część empory, która zajmowała zachodnią część nawy. Empora była konstrukcji drewnianej, utworzona z belek osadzanych w otworach w murze ścian bocznych (północnej i południowej). Drewniane było też przykrycie nawy o formie płaskiego stropu. Prezbiterium oddzielono od nawy półkolistą, pozbawioną zdobień arkadą tęczy i zwieńczono sklepieniem kolebkowym.
Stan obecny
Kościół posiada oryginalne mury obwodowe wraz ze szczytami. Zrekonstruowane zostało sklepienie w prezbiterium, odnowione zostały otwory okienne (za wyjątkiem południowego w prezbiterium) i portal wejściowy, przy czym ten ostatni pierwotnie mógł mieć formę półkolistą, obecnie ma proste nadproże. W pierwotnym stanie znajduje się arkada tęczy, natomiast po emporze zachowały się otwory do mocowania belek. Kościół jest jedną z najlepiej zachowanych spośród licznych późnoromańskich budowli sakralnych wokół Balatonu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Koppány T., A Balaton-felvidék románkori templomai, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 1”, Veszprém 1963.
Koppány T., A Balaton környékének műemlékei, Veszprém 1993.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.