Historia
Pierwszy zamek u północnych granic komitatu Zala zbudowany został przed najazdem mongolskim, jako jedna z najwcześniejszych na terenie Węgier murowanych prywatnych siedzib obronnych. Jego właściciel o imieniu Tátika (Tádenka lub Tadeuka) wykorzystywać miał budowlę do rabunków i zniszczeń pogłębiających chaos jaki zapanował w 1242 roku. Był to zapewne tak zwany zamek dolny (Alsóvár), ale prawdopodobnie przed najazdem mongolskim powstały też już pierwsze obwarowania na terenie zamku górnego (Felsővár), gdyż obie te budowle przejęły nazwę od imienia pierwszego właściciela.
W 1248 roku ród Tátika utracił majątek, skonfiskowany przez króla Belę IV z powodu popełnionych przestępstw. Felsővár przeszedł w ręce biskupa Zlaudusa z Veszprém, któremu niegdyś przypisywano fundację zamku. Po śmierci Zlaudusa w 1262 roku kolejny władca, Stefan V, potwierdził własność Tátiki biskupowi Pálowi II z Veszprém, po którym na biskupim stolcu zastąpił go w 1275 roku Peter Kőszegi. Gdy Kőszegi zmarł w 1289 roku Tátika została siłą zajęta przez braci Apora i Lukácsa z rodu Péc, właścicieli sąsiedniego zamku Rezi. Ród Kőszegi odzyskał zamek dopiero w 1314 roku, przy czym w trakcie walk o niego, być może po stronie północno – wschodniej wzniesiono trzeci zamek zwany później Asszonyvár, wykorzystywany do blokowania zajętej budowli. Asszonyvár mógł także zostać zbudowany około 1319 roku, gdy Tátika zajęta została przez zwolenników króla Karola Roberta, skonfliktowanego z rodem Kőszegi. Alsóvár wzmiankowany był po raz ostatni w 1342 roku, w kolejnych latach w źródłach pisanych spośród trzech zamków odnotowywano już tylko Felsővár.
Król Ludwik Wielki na krótko przed 1378 rokiem przekazał zamek Tátika rodzinie Lackfi. W 1397 roku Zygmunt Luksemburczyk skonfiskował budowlę w ramach represji za udział Lackfich w antykrólewskim buncie. Następnie między 1399 a 1401 rokiem z powodu braku pieniędzy oddał ją w zastaw Frigyesowi Scharfeneckiemu, a w 1403 roku zamek otrzymali Marcaliakowie. Już rok później Zygmunt wymienił się z nimi na dwór w Segesd, zaś w 1406 roku przekazał zamek biskupowi Eberhardowi i rodzinie Albeni. W kolejnych latach z Tátiki pisał się niejaki Albeni Peterman, musiał więc traktować on zamek jako swą główną siedzibę. Po śmierci biskupa król odkupił zamek w 1421 roku i w 1426 roku oddał w zastaw Vince Bálintowi z Szentgyörgyi. Po kilkukrotnych zmianach właścicieli w latach 30-tych XV wieku zamek ostatecznie przypadł rodzinie Pethő, która posiadała go aż do czasów tureckich najazdów z XVI wieku.
Zamek Tátika i leżąca pod nim osada Szántó były główną rezydencją rodu Pethő. Pomimo że posiadali oni w całym kraju kilkanaście zamków oraz liczne dobra ziemskie, Tátika uważana była za najważniejszą siedzibę. Na zamku przechowywano rodzinne archiwum i skarbiec, w nim mieszkały rodziny członków obu gałęzi rodu, w Tátika załatwiano sprawy majątkowe i przeprowadzano procesy w sądzie w Szántó pod zamkiem. Z tego też powodu w 1494 roku zamek stał się głównym celem ataku wojsk biskupa Veszprém, Jánosa Vitéza, posiadającego zadawnione roszczenia do budowli, sięgające jeszcze czasów biskupa Zlaudusa. Ostatecznie zostały one odrzucone, a Tátika wróciła w posiadanie rodziny Pethő, choć na początku XVI wieku ród podupadł i zubożał, wypadając z życia politycznego kraju. Spór z biskupstwem Veszprém odżył jeszcze w 1538 roku, kiedy to zamek został zdobyty, a Antal Pethő, który na nim wówczas przebywał, został wzięty do niewoli. Wydarzenie to wywołało ogólnokrajowe oburzenie, choć zamek pozostał w rękach biskupa aż do 1542 roku. Pethő nie odzyskali go na długo, gdyż w posiadanie muzułmanów Tátika wpadła w 1589 roku, po czym została zniszczona w chwili wycofania ich garnizonu.
Architektura
Zamek Felsővár zbudowano na szczycie wysokiej góry, której najwyższy punkt otoczony był bardzo stromymi, skalistymi zboczami. Wzdłuż ich krawędzi zbudowany został mur obronny, dostosowany w planie kształtem do formy terenu. Spłaszczony szczyt wzniesienia nadał zamkowi wydłużony na linii wschód – zachód wygląd, z dziedzińcem poszerzającym się po stronie południowo – wschodniej. Tam też utworzony został przekop zabezpieczający bramę, za którą droga skręcała w stronę północną i wzdłuż zboczy opadała z zamkowej góry w dolinę.
Mury zamku poprowadzone były prostymi, krótkimi odcinkami, tworzącymi nieregularny wielobok, ukształtowany w ten sposób, że zwrócony w stronę drogi wjazdowej front zamku składał się z dwóch kurtyn tworzących ostry kąt, rodzaj klina ułatwiającego obronę newralgicznego miejsca. Głównym elementem i dominantą zamku była czworoboczna wieża usytuowana we wschodniej części założenia. Umieszczono ją w miejscu z którego kontrolować można było drogę dojazdową, jak i samą bramę. Ta ostatnia poprowadzona została przez wspomniany przekop, nad którym zapewne funkcjonował zwodzony most, zamykający się w czworobocznym budynku bramnym stanowiącym jeden z narożników zamku.
Zabudowa mieszkalna zamku Felsővár przystawiona została do północnej kurtyny muru, w środkowej części założenia. Tworzył ją dwuprzestrzenny dom na planie wydłużonego prostokąta, połączony za pomocą mniejszego, ukośnie usytuowanego skrzydła z wieżą główną, a także z kolejnym budynkiem w zachodniej części dziedzińca. Wszystkie te zabudowania posiadały pomieszczenia w układzie jednotraktowym, ale do zachodniego budynku od strony północnej, po zewnętrznej stronie pierwotnego muru obronnego, dobudowany został kolejny prostokątny budynek. Mniejsze zabudowania, zapewne o przeznaczeniu gospodarczym, przystawione zostały do murów w południowej i zachodniej części dziedzińca. Układ ten był nietypowy, gdyż przeważnie to główne zabudowania mieszkalne umieszczano w miejscach najbardziej oddalonych od bram, a zarazem najbezpieczniejszych.
Zamek Alsóvár usytuowany był po zachodniej stronie Felsővár, w odległości około 300 metrów, na krawędzi zbocza wzniesienia. Skaliste stoki zabezpieczały go od zachodu, południa i częściowo północy, natomiast od wschodu dostęp zabezpieczony był przekopem o głębokości około 4 metrów. Całe założenie posiadało wymiary około 120 metrów na linii południowy – zachód, północy – wschód oraz od 40 do 60 metrów szerokości. Zamek otaczał kamienny mur, dwie ściany dzieliły też wewnętrzną przestrzeń na mniejsze dziedzińce. Zabudowania mieszkalne zapewne usytuowane były przy murze po stronie najwyższych stoków.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie daleko posuniętej, zakonserwowanej ruiny. Mury na poziomie przyziemia zachowały się prawie na całym obwodzie, za wyjątkiem części wschodniej, gdzie mieścił się budynek bramny i wieża główna. Z tej ostatniej przetrwały tylko relikty ścian w partii północnej. W najlepszym stanie znajdują się mury głównego budynku mieszkalnego, w którym wejść można do odrestaurowanego pomieszczenia zwieńczonego kolebką.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dénes J., Nováki G., Tátika három vára, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2007.
Koppány T., Zalaszántó középkori temploma, „Műemlékvédelmi Szemle”, 2003/1.
Nagy V., Tátika vára, „Műemlékvédelem”, évfolyam 4, Budapest 2005.