Historia
W ostatniej dekadzie XIV wieku właścicielem osady Tata oraz okolicznych dóbr był palatyn István Lackfi, zamordowany w 1397 roku pod zarzutem zdrady. Tata przeszła wówczas na własność króla Zygmunta Luksemburczyka, z inicjatywy którego na przełomie XIV i XV wieku rozpoczęto budowę zamku. Najstarsze związane z nim pisemne przekazy odnotowane zostały w 1409 roku, kiedy to król Zygmunt po raz pierwszy wystawił dokument w Tacie. Najprawdopodobniej budowa zamku była już wtedy ukończona lub bliska ukończenia.
W trakcie swego długiego panowania król Zygmunt Luksemburczyk przebywał w Tacie łącznie aż 25 razy, a zamek był miejscem ważnych wydarzeń dyplomatycznych. Przykładowo w 1411 roku węgierski władca przyjął w nim polskiego króla Władysława Jagiełłę, zaś w 1426 roku gościł serbskiego despotę Stefana Lazarevića. W pierwszej połowie lat dwudziestych XV wieku zamek mógł przejść pod kontrolę Istvána Rozgonyi, ispána (komesa) komitatu Temes i jego żony Cecylii, zapewne na skutek zastawu wiecznie zadłużonego Zygmunta (odnotowująca to wzmianka była jednak fałszerstwem). Dwa lata po śmierci króla István Rozgonyi i jego syn János Rozgonyi zdołali potwierdzić swoje prawa majątkowe do Taty. W 1440 roku, gdy zmarł István Rozgonyi, majątek przeszedł na jego syna Jánosa, który jednak utracił go w czasie wojny domowej w latach 40-tych XV wieku. Następnie do 1449 roku zamek nabyła inna gałąź Rozgonyich (czterech braci: János Starszy, Lőrinc, Rénold i Osvát), przy czym w latach 1446-1450 mieszkał w Tacie tylko Rénold Rozgonyi, a w latach 1450-1471 János Rozgonyi.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy zamek Tata wrócił w ręce węgierskiego władcy, ale król Maciej Korwin po raz pierwszy wystawił w nim dokument w 1472 roku. W drugiej połowie panowania króla Macieja, a więc między 1458 a 1490 rokiem, władca odwiedził Tatę tylko siedem razy, w tym raz z królową Beatrycze. Odwiedzał więc zamek znacznie rzadziej niż Zygmunt Luksemburczyk, zatrzymując się tylko na krótki czas, aby odpocząć podczas polowań i podróży. O spadku roli zamku wskazywał fakt, że król nie wyznaczył do zarządzania nim starosty, lecz oddał go pod nadzór nadwornego sędziego Budy. W końcu podarował Tatę wraz z innymi zamkami swojemu nieślubnemu synowi, Janowi Korwinowi. Po śmierci króla Macieja w 1490 roku szlachta węgierska zawarła z Janem umowę, na mocy której mógł on zachować zamki w Bratysławie, Komárom i Tatcie w zamian za zapłatę 4000 forintów. Mimo że dwa tygodnie później Korwin został pokonany w bitwie przez wojska Pála Kinizsiego i Istvána Báthory, nowy król Władysław II potwierdził wcześniejszą umowę.
Władysław II Jagiellończyk w czasie swych rządów odwiedził Tatę jedenaście razy, przy czym właśnie wówczas miało miejsce najważniejsze wydarzenie w historii zamku, sejm z 1510 roku. Ostatni raz monarcha zatrzymał się w Tacie w 1515 roku, w drodze z królewskiego spotkania w Wiedniu. Za panowania Ludwika II znaczenie zamku ponownie spadło. Zarządzała nim wówczas rodzina Korlátkövi, najpierw Osvát Korlátkövi od 1498 do 1511, potem jego syn Péter, który poległ w bitwie pod Mohaczem. Po tej wielkiej klęsce, w okresie chaosu i wojny o koronę, zamek przechodził kilkukrotnie między rękami Jana Zápolya i Ferdynanda I Habsburga. Turcy oblegali go w 1543 roku. Zajęli po tym gdy obrońcy zrezygnowali z obrony w zamian za swobodny odwrót, ale wycofali się wkrótce po oblężeniu. Po tym wydarzeniu zamek zaopatrzono w nowożytne fortyfikacje bastionowe, powiększono garnizon i zapewniono mu lepsze zaopatrzenie, gdyż Tata znajdowała się na trasie łączącej Budę z Győr i była jednym z najważniejszych przejść na rozległych bagiennych terenach. Doceniając znaczenie zamku Turcy podstępem zajęli go w 1558 roku. Wojskom chrześcijańskim udało się odbić twierdzę w 1566 roku, po czym przystąpiły one do kontynuowania przerwanej przebudowy fortyfikacji. W czasie wojny piętnastoletniej, która wybuchła w 1591 roku, Tata przeszła w sumie cztery oblężenia w latach 1594-1597. Po zakończeniu walk zrujnowany zamek nie odgrywał już w kolejnym stuleciu roli w obronie granic.
W 1646 roku król Ferdynand III nadał zamek Lászlówi Csáky, z zastrzeżeniem, że odrestauruje zniszczoną budowlę. Pomimo tego w protokole z 1695 roku zamek odnotowano jako opuszczony. Użytkowane było jedynie skrzydło południowe. W dekrecie z 1702 roku Leopold I Habsburg wydał polecenie całkowitego zburzenia zamku, czego jednak nie przeprowadzono z powodu wojny o niepodległość Rakoczego. Ostatecznie w 1727 roku Tata została nabyta przez Józsefa Esterházy i pozostawała w rękach rodziny do 1945 roku. W XIX wieku zachowana część zamku poddawana była neogotyckim przekształceniom.
Architektura
Zamek wzniesiony został na płaskim terenie, chronionym podmokłymi i bagiennymi rozlewiskami południowego brzegu Dunaju. Od południa budowla sąsiadowała ze sporym jeziorem, z którego wodę wykorzystano do utworzenia fosy otaczającej założenie z pozostałych trzech kierunków. Sam zamek pierwotnie był regularnym założeniem zbudowanym na planie zbliżonym do kwadratu, składającym się z czterech masywnych, czworobocznych wież w narożnikach, połączonych czterema skrzydłami zabudowań. Układ wzorowany był więc na królewskich siedzibach z Diósgyőr i Zvolen, z czworobocznym, wewnętrznym dziedzińcem otoczonym przez arkadowe ganki. Wjazd do zamku prowadził od strony północnej poprzez czworoboczny budynek bramny, początkowo zapewne włączony z zewnętrzne obwarowania konstrukcji drewniano – ziemnej.
Spośród czterech wież narożnych rdzenia zamku północna i zachodnia były nieco większe i miały mniejszą grubość murów. Zapewne z tego powodu opięte zostały od zewnątrz masywnymi przyporami. Wysokość wszystkich wież zapewne była zbliżona, wyższa o jedną kondygnację od sąsiednich skrzydeł mieszkalnych. Przypuszczalnie wieże zwieńczone były przedpiersiem z krenelażem i machikułami. Ich elewacje rozdzielały głównie stosunkowo niewielkie, czworoboczne otwory okienne.
Cztery skrzydła pomiędzy wieżami posiadały pomieszczenia w układzie jednotraktowym na poziomie parteru i pierwszego piętra, gdzie były połączone za pomocą dwukondygnacyjnych, podsklepionych korytarzy czy też ganków obiegających wewnętrzny dziedziniec. Na wysokości drugiego piętra w niektórych skrzydłach układ mógł być już dwutraktowy za sprawą braku ganków. Korytarz przy skrzydle południowo – wschodnim otwierał się na dziedziniec arkadami opartymi na masywnych czworobocznych filarach, na piętrze o przekroju ośmiobocznym. W przyziemiu arkady zamknięte były półkoliście, na piętrze były ostrołuczne, sfazowane. W początkach XV wieku ganki na piętrze przy skrzydłach południowo – zachodnim i północno – wschodnim zapewne nie były dzielne arkadami, ale miały formę otwartych tarasów. Arkady podtrzymywane przez kolumny oraz sklepienia krzyżowo – żebrowe zbudowane zostały tam dopiero w czasach Macieja Korwina.
Pomieszczenia na piętrze skrzydła południowo – zachodniego ogrzewane były piecem typu hypocaustum, z którego gorące powietrze przesyłane było kanałami w grubości murów do otworów w posadzkach. W przyziemiu pomieszczenia dzieliły się na większą, prostokątną salę południową i mniejszą północną, zbliżoną w planie do kwadratu. Plan piętra mógł powtarzać układ przyziemia. Skrzydło południowo – wschodnie również było dwudzielne na poziomie parteru i piętra. Jako najbezpieczniejsze na zamku, mieściło apartamenty królewskie z których roztaczał się widok na jezioro. Jego pomieszczenia na piętrze i parterze przykryte były sklepieniami, natomiast na drugim piętrze kryte drewnianymi, ale według przekazów źródłowych bogato zdobionymi stropami.
W skrzydle północno – wschodnim znajdowała się dwukondygnacyjna kaplica, której prezbiterium o trójbocznym zamknięciu było osadzone w płytkim, czworobocznym ryzalicie wysuniętym przed lico skrzydła. Ryzalit w narożnikach tworzyły masywne mury, co wskazywałoby, iż był on wyższy od sąsiedniego skrzydła i zapewne miał formę wieżową. Wewnątrz przy zachodnim krańcu nawy górnej części kaplicy znajdowała się empora, na którą prowadziły wewnętrzne schody wsparte na arkadzie. Ostrołuczny portal pod emporą pierwotnie prowadził do dawnego apartamentu królewskiego zajmującego skrzydło południowo – wschodnie. Początkowo nawa górnej kaplicy mogła być przykryta drewnianą kolebką. Dolna kaplica zwieńczona była sklepieniem krzyżowym bezżebrowym, a jej wieloboczne prezbiterium wyróżnione było trzema stopniami.
W skrzydle północno – zachodnim na piętrze mieściła się okazała, podsklepiona, dwunawowa sala, rozdzielona dwoma masywnymi, okrągłymi filarami, zbliżona wymiarami do auli Ludwika I na zamku Diósgyőr. Zapewne pełniła ona rolę królewskiej auli, pomieszczenia reprezentacyjnego przeznaczonego dla najważniejszych uroczystości, jakie miały miejsce na zamku. Jej duże wymiary umożliwiło wchłonięcie miejsca zajmowanego na piętrach pozostałych skrzydeł przed krużganki. W skrzydle północno – zachodnim ganek mieścił się jedynie na poziomie przyziemia, skrzydło to wyróżniało się też przykrytą kolebką piwnicą, utworzoną pod północną częścią parteru.
W ostatniej ćwierci XV wieku przed wieżą zachodnią od strony fasady zamku dobudowano budynek na planie lekko wydłużonego czworoboku. Połączył on wieżę z murem stanowiącym odtąd zewnętrzną linię obronną a zarazem parcham przed rdzeniem zamku. Mur ten połączono ze starym budynkiem bramnym po stronie północnej, na południu z kolejną czworoboczną wieżą wstawioną prawie w całości na teren fosy i jeszcze jedną w pobliżu narożnika wschodniego. Zewnętrzna wieża wschodnia przed sąsiednie kurtyny wysunięta była w stronę jeziora jedynie w niewielkim stopniu, większa jej część znajdowała się na terenie trójkątnego w planie dziedzińca w jaki na wschodzie przekształcał się parcham. Międzymurze było też szersze po stronie południowej, najwęższe natomiast od strony fasady zamku. Przed murem zewnętrznym z trzech stron zamek nadal zabezpieczała nawodniona fosa, której konstrskarpa została obmurowana. Celem zwiększenia komfortu mieszkańców przed skrzydłem południowo – wschodnim od strony jeziora wzniesiono oparty na masywnych filarach taras z ogrodami.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się jedynie częściowo wieża południowa i wschodnia, skrzydło południowo – wschodnie oraz skrajne części sąsiednich skrzydeł, przy czym oryginalne, średniowieczne partie zostały przekształcone, zwłaszcza od wysokości pierwszego piętra, a widoczna obecnie wieża utworzona została w XVIII wieku na pozostałościach skrzydła północno – wschodniego. Neogotyckie są wszystkie arkadowe, trójdzielne okna pierwszego piętra oraz jedno- i dwudzielne okna drugiego piętra. Najcenniejsze gotyckie detale architektoniczne zachowały się w przyziemiu arkadowego korytarza, gdzie dojrzeć można kilka dwuramiennych i ostrołucznych portali oraz profilowanych jedno- i dwudzielnych okien. Widoczne we wnętrzach pomieszczeń sklepienia pochodzą z czasów XIX-wiecznej odbudowy, ale powstały przy wykorzystaniu pozostałości średniowiecznych. Ponadto zachowały się relikty kaplicy w postaci jej południowej ściany.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., A tatai vár 1510-ben [w:] A diplomácia válaszútján, 500 éve volt Tatán országgyűlés, Tata 2010.
Buzás G., A tatai vár virtuális rekonstrukciója, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám december, Pécs 2007.
Gillich O., A tatai vár építéstörténete, „Castrum 22”, 1-2/2019.