Historia
W 1265 roku król Stefan V podarował zamek Ágas i okoliczne dobra w dolinie Zagyva koniuszemu królowej, Istvánowi Porchowi, synowi Domonkosa z rodu Rátót. Członkowie rodu z biegiem czasu powiększyli swe ziemie o liczne nowe majątki na granicy komitatów Nógrád i Heves. Wnuk Istvána, także o imieniu István, w 1347 roku przyjął imię Tari, co wskazywałoby, iż ród miał już wówczas w osadzie o tej samej nazwie swą siedzibę. We wsi funkcjonował też późnoromański kościół, wzniesiony w XIII wieku, ale przed 1265 rokiem.
W drugiej połowie XIV wieku ród z Tar rozbudował swą siedzibę, a także powiększył na przełomie lat 70-tych i 80-tych kościół, zmieniając jego formę na dwunawową i tworząc wystrój w stylistyce gotyckiej, być może przy wykorzystaniu strzechy budowlanej ze spiskiej Levočy. W późnych latach XIV wieku lub na początku XV stulecia pierwotny budynek dworu zburzono i wzniesiono na jego miejscu dom, który jakością i wielkością odpowiadał aspiracjom właścicieli. Pod koniec XIV wieku ród Rátót podupadł, jednak gałąź z Tar zdołała uniknąć kłopotów, a nawet zdołała powiększyć swe dobra. Między innymi otrzymali wówczas zamki Sírok i Drégely wraz z podległymi majątkami. Na początku XV wieku głową rodziny był Laurentius z Tar, który jako jeden z nielicznych stanął w obronie Zygmunta Luksemburczyka, gdy ten został schwytany przez grupę magnatów w 1401 roku. Ciesząc się przychylnością króla, przed śmiercią w 1426 roku wykorzystał dochody do rozbudowy kościoła w Tar, być może też to właśnie on przyczynił się do rozbudowy dworu. Laurentius znany był również z podróży po Europie, pielgrzymki do Composteli, a nawet do pustelni św. Patryka w Irlandii.
Po wymarciu rodu Tar w 1472 roku, ich następcy, rodziny Kompolt i Ország z Gut, podzieliły się między sobą odziedziczonym majątkiem. Na początku XVI wieku dokonano kolejnej drobnej przebudowy kościoła, powiększonego o kruchtę. Na poważniejsze prace nie starczyło czasu, gdyż od połowy XVI wieku wieś była już częścią dóbr tureckiego sułtana. Spowodowało to także powolny upadek ufortyfikowanego dworu, który po raz ostatni wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1569 roku, już jako zniszczony.
Prawdopodobnie pod koniec XVII wieku kościół, który był zaniedbany w czasie okupacji tureckiej i stał bez dachu oraz sklepienia, został odbudowany. Założono strop nad nawą, nowożytne, ceglane sklepienie nad częścią wschodnią. Następnie kościół został przebudowany w stylistyce barokowej w ostatniej tercji XVIII wieku. Wzniesiono wówczas wieżę, utworzono nowe wejście i okna. W 1804 roku dobudowano zakrystię, zaś w połowie stulecia przed wieżą umieszczono otwarty przedsionek. Wreszcie na początku XX wieku dokonano kolejnego gruntownego remontu.
Architektura
Kościół zbudowany został na południowo – wschodnim skraju wsi, w jej najwyższym punkcie, na zboczu wzgórza opadającym ku dolinie Zagyva na północnym – zachodzie. W swej najstarszej, późnoromańskiej formie składał się z wzniesionej z ociosanych kamieni pojedynczej, nieregularnej w planie nawy na rzucie trapezu, od strony wschodniej zamkniętej podkowiastą apsydą. Apsydę od nawy oddzielała półkolista arkada tęczy, zachodnią elewację wzmacniały umieszczone blisko narożników lizeny, a południowy mur nawy rozdzielały trzy równomiernie przebite, obustronnie rozglifione, szczelinowe okna o półkolistych zamknięciach. Zapewne co najmniej jednym podobnym oknem doświetlana była wschodnia część kościoła. Wejście uformował portal w ścianie południowej, prawdopodobnie półkoliście zamknięty i flankowany kolumienkami z kapitelami. Apsydowe prezbiterium nakryte zostało kamiennym sklepieniem o formie półkopuły, nawa natomiast drewnianym stropem płaskim. Wnętrze apsydy, arkada tęczy i co najmniej narożniki nawy pokryte były barwnymi malowidłami.
W XIV wieku rozebrano zachodnią ścianę romańskiej nawy i dobudowano do kościoła z kamienia narzutowego pomieszczenie o rzucie zbliżonym do kwadratu. Przestrzeń ta, pełniąca funkcję nowej nawy, nakryta została sklepieniem wspartym na centralnie umieszczonym filarze. Kamienne żebra o gruszkowatym profilu utworzyły sklepienie krzyżowe w zachodniej części oraz trójpodporowe we wschodniej, gdzie musiały objąć nową arkadę tęczy. Półkoliste w przekroju służki posiadały kapitele figuralne i wsporniki z przedstawieniami zwierząt. Ściany zewnętrzne ujęto łukowato profilowanym gzymsem cokołowym i półcylindrycznym gzymsem pod okapem dachu. Pomieszczenie oświetlały zapewne maswerkowe okna od strony południowej, tam też mogło znajdować się wejście o formie ostrołucznego portalu na wysokim cokole, profilowanego wałkami bez strefy kapitelowej. Starsze wejście romańskie zostało wówczas zamurowane. Całą budowlę otoczył owalny w planie mur z kamienia narzutowego, najeżony regularnie rozmieszczonymi otworami strzeleckimi i furtą od strony dworu na południowym – wschodzie.
W pierwszej ćwierci XV wieku rozebrano sklepienie nad dwunawowym pomieszczeniem kościoła, wraz z towarzyszącymi mu elementami konstrukcyjnymi, i jednocześnie po rozebraniu ściany zachodniej, przedłużono nawę o trzecie przęsło w kierunku zachodnim. Powstałą w ten sposób prostokątną w planie późnogotycką nawę nakryto sklepieniem sieciowym, którego kamienne żebra oparto na wielobocznych przyściennych półfilarach z cokołami. Ścianę południową artykułowały trzy okna maswerkowe, których profilowanie stanowiło żłobienie między dwoma wałkami, a ostrołukowe zwieńczenie wypełniał maswerkowy motyw zawierający czwórliść wpisany w koło. W elewacji zachodniej kościoła znajdowało się okrągłe okno maswerkowe. Gzyms cokołowy przedłużonej części zrównano z węższym XIV-wiecznym gzymsem nawy głównej. Wejścia do kościoła tworzyły portale w zachodniej i południowej ścianie nawy. Ten drugi osadzono na wysokim cokole, oflankowano smukłymi kolumienkami z kapitelami, zwieńczono ostrołucznie, bogato oprofilowano i wyposażono w tympanon z płaskorzeźbionymi herbami Laurentiusa z Tar i jego żony, oplecionymi wyobrażeniem smoka.
Przebudowa nawy kościoła zaowocowała przejrzystą, jednolitą przestrzenią wnętrza, pomimo iż w celu wzmocnienia ścian niosących sklepienie sieciowe, zamiast powszechnie stosowanych zewnętrznych przypór, utworzono wewnętrzne półfilary przyścienne. Rozwiązanie to po raz pierwszy zastosowane zostało w Europie Środkowej i rozpropagowane przez Petera Parlera, pracującego nad praską katedrą św. Wita, na Węgrzech zaś zastosowane zostało po raz pierwszy przy budowie nawy kościoła paulinów w Csatka z około 1351 roku.
Wraz z późnogotycką przebudową nawy zburzono północną i południową ścianę romańskiej części kościoła, które nietypowo zastąpiono półkolistymi apsydami, tworzącymi zredukowany transept. W każdej apsydzie na osi utworzono duże, ostrołuczne okno wypełnione maswerkiem, podobne gotyckie okno przebito też od południa w starej apsydzie wschodniej. W jej wschodniej części utworzono natomiast mniejszy otwór o kształcie czwórliścia wpisanego w ustawiony pod skosem czworobok. Ten niezwykle nietypowy na Węgrzech w okresie gotyku otwór, nawiązujący do tradycji północnowłoskich, być może był osobistą decyzją lub życzeniem fundatora, znanego z podróży po Europie. Apsydy gotyckie opięto wysokim cokołem z profilowanym gzymsem. Wewnątrz romańskiej nawy wzniesiono sklepienie krzyżowo – żebrowe.
Na początku XVI wieku przed południowym wejściem do gotyckiej nawy wybudowana została czworoboczna w planie kruchta. W tym samym czasie pobielono tympanon XV-wiecznego portalu, przez co zniknął umieszczony na nim herb. Cały kościół wciąż otoczony był owalnym w planie murem obronnym, w którym oprócz starszej furty południowo – wschodniej znajdowała się również bramka zachodnia, skierowana w stronę wsi.
Po południowo – wschodniej stronie kościoła znajdował się budynek dworu rycerskiego, założony na planie prostokąta o osi podłużnej na linii północ – południe. W najstarszej fazie z drugiej połowy XIV wieku dwór był raczej skromnym, parterowym domem wzniesionym z kamienia łamanego, w którym stał co najmniej jeden piec. Po przebudowie z końca XIV stulecia uzyskał on formę dwukondygnacyjnego budynku o wymiarach 31 x 7 metra, wzniesionego z kamienia łamanego na planie mocno wydłużonego prostokąta. Całość zapewne otoczona była drewniano – ziemnymi obwarowaniami, z pewnością przekop oddzielał dwór od kościoła.
Wnętrze dworu dzieliło się na dwa skomunikowane ze sobą pomieszczenia, doświetlane małymi oknami w drewnianych ramach we wschodniej i zachodniej ścianie. Większa północna sala przykryta była sklepieniem sieciowym z żebrami wspartymi na wspornikach z herbami i prostych konsolach lub bezpośrednio wtopionymi w ściany. Pomieszczenie południowe przykryte było jedynie drewnianym stropem. W zachodnich narożnikach ściany działowej obu pomieszczeń znajdowały się połączone ze sobą kominki. Na piętro przypuszczalnie wiodły drewniane schody przystawione do jeden z zewnętrznych elewacji. Znajdowały się tam dwie komnaty, z których północną oświetlały większe okna osadzone we wnękach z bocznymi siedziskami, a południową okna o prostych, fazowanych obramieniach. Pierwsze pomieszczenie na piętrze posiadało sklepienie krzyżowe, natomiast sąsiednie węższe pomieszczenie posiadało jedynie płaski strop. Pomieszczenia parteru i piętra były kilkakrotnie tynkowane i bielone.
Do dwukondygnacyjnej części dworu przylegała od południa dobudowana później partia z trzema pomieszczeniami piwnicznymi, z których dwa pierwsze zamknięto wysoko sklepioną kolebką, natomiast trzecie, wyższe i węższe, miało płaski strop. Do pierwszych dwóch pomieszczeń piwnicy można było dostać się przez rodzaj rampy ze sklepieniem kolebkowym, ustawionym pod kątem prostym do wschodniej ściany budynku. Górny i dolny kraniec tego wejścia zamykane były drzwiami osadzonymi w półkolistych portalach. Ponadto dwa łukowe wgłębienia w kamieniu progowym drzwi górnych posłużyły do zamocowania rodzaju sań ułatwiających transport cięższych ładunków i beczek. Nie wiadomo ile pomieszczeń znajdowało się w nadziemnej części południowej partii budynku.
Stan obecny
Kościół św. Michała został znacznie przebudowany w okresie nowożytnym. Utracił zachodnią ścianę nawy, przed którą wyrosła barokowa wieża, po stronie północnej znajduje się XIX-wieczna zakrystia, a średniowieczne ściany zostały częściowo obniżone. Wewnątrz przepadły wszystkie sklepienia wraz z filarami przyściennymi w nawie, przekształcone też zostały w niej okna. Zachowały się odrestaurowane okna gotyckie z maswerkami w prezbiterium i apsydach, wewnątrz znajdują się pozostałości polichromii ściennych. Dawny dwór rycerski to dziś jedynie krótki odcinek muru o długości około 12,5 metrów. Ten mocno zniszczony fragment z dwoma otworami okiennymi, wznoszący się na wysokość 8 metrów nad poziom terenu, jest jedyną częścią widoczną gołym okiem, ale zachowały się też piwnice pod częścią południową dworu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cabello J., A tari Szent Mihály-templom és udvarház, Budapest 1993.
Horváth R., Vár volt-e a tari „vár”?, „Castrum 15”, 1/2012.