Historia
Pierwsza wzmianka o wsi Szentkirályszabadja pojawiła się w sfałszowanym dokumencie kapituły Veszprém z 1062 roku. Zamieszkiwała ją wolna ludność wywodząca swoje przywileje od czasów króla Stefana I Świętego. Od XIII wieku była własnością kapituły oraz miejscowej szlachty pod nazwami Zubady w 1269 roku, a następnie w XIV wieku Zabady, Zenthkeralzabady, czy Zenthkyralzabadya.
Miejscowy kościół, prawdopodobnie zbudowany w drugiej połowie XIII wieku, wspomniany został w źródłach pisanych w 1291 roku, a następnie w 1383 roku, kiedy to odnotowano jego wezwanie. Ponadto w latach 1333-1335 figurował na listach w papieskich księgach dziesięcin. W 1383 roku obok kościoła stała zbudowana z kamienia kaplica św. Krzyża, którą ufundował miejscowy szlachcic Pál, syn Györgiego. W XV i na początku XVI wieku często wspominano w dokumentach plebanów z Szentkirályszabadja. Pomimo tureckich najazdów wiadomo, że kościół funkcjonował jeszcze w 1550 roku. W okresie tym przejęty został przez protestantów.
Wieś została zniszczona przez Tatarów w 1685 roku. Odbudowano ją na początku XVIII wieku, kościół natomiast wyremontowano po 1730 roku, następnie gruntownie przebudowano w 1789 roku, kiedy to powstała zakrystia i krypta, oraz ponownie wyremontowano w 1813 roku. Po 1908 roku barokowy cebulasty hełm wieży zmieniono na czterospadowy, zaś w 1914 roku kościół został odnowiony w stylu neoromańskim, czego zasadniczo nie zmieniły remonty z lat 1945-1946 i 1955-1956 po zniszczeniach II wojny światowej.
Architektura
Kościół zbudowano na niewielkim wzniesieniu na wschodnim skraju osady. Otrzymał formę stosunkowo dużej jak na wiejską świątynię farną budowli, składającą się z pojedynczej nawy na planie prostokąta, obszernej półkolistej apsydy po stronie wschodniej oraz dobudowanej w okresie gotyku czworobocznej, trójkondygnacyjnej wieży po stronie zachodniej. Po wschodniej stronie kościoła, w bliskiej odległości stała wzmiankowana w 1383 roku kaplica. Całość otoczona była u schyłku średniowiecza kamiennym murem, w obrębie którego przy kościele funkcjonował cmentarz.
W okresie późnoromańskim kościół oświetlały bardzo wąskie, szczelinowe okna osadzone w obustronnie rozglifionych, półkoliście zamkniętych wnękach. Pięć okien tego typu przepruto w południowej ścianie nawy, przy czym skrajne zachodnie osadzono wyżej niż pozostałe, zapewne z powodu mieszczącej się wewnątrz empory. Dodatkowe dwa okna oświetlały apsydę: jedno na osi po stronie wschodniej, drugie po stronie południowo – wschodniej. Elewacja północna kościoła najpewniej pozbawiona była otworów.
Gotycką wieżę w dolnych i środkowych partiach doświetlały otwory szczelinowe, z których część pełniła rolę strzelnic (okrągłe poszerzenie w dolnej części na ręczną broń palną). Większe okna umieszczono jedynie na najwyższym piętrze przeznaczonym na dzwony. Utworzone zostały tam ostrołuczne okna dwudzielne i jednodzielne z maswerkami o formach trójliści. W przyziemiu ściany zachodniej utworzono ostrołuczny, sfazowany portal, a podobny, choć nieco mniejszy, w trakcie gotyckiej przebudowy osadzono w południowej ścianie nawy.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego późnoromańskie (nawa, apsyda) i gotyckie (wieża) mury obwodowe, choć jego obecna forma jest częściowo wynikiem nowożytnych przekształceń. Gruntownej przebudowie uległo wnętrze w którym założono barokowe sklepienia, od północy dostawiono podłużny aneks, w nawie i apsydzie przebito większe okna a pierwotne zamurowano. Te ostatnie szczęśliwie w większości zachowały się, podobnie jak szczelinowe i maswerkowe okna wieży. Widoczne są także dwa gotyckie portale: zachodni i południowy (obecnie zamurowany).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Koppány T., A Balaton-felvidék románkori templomai, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 1”, Veszprém 1963.
Koppány T., Középkori templomok és egyházas helyek Veszprém megyében, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 6”, Veszprém 1967.
Rainer P., Középkori plébániaépület(?) Szentkirályszabadján, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 26”, Veszprém 2011.