Historia
Kościół farny w mieście Szeged (Segedyn) pod wezwaniem św. Dymitra zbudowany został około połowy XIII stulecia, być może na miejscu starszej budowli z XII wieku. Rozwój miasta i zwiększanie się liczby jego ludności doprowadziły na początku XIV wieku do gruntownej przebudowy romańskiego kościoła w stylistyce gotyckiej i jego powiększenia do formy trójnawowej bazyliki. Kolejne prace budowlane, tym razem nadające gotyckich cech powiększonemu prezbiterium, przeprowadzono w czasach panowania często goszczącego w Szegedzie Zygmunta Luksemburczyka, pod koniec XIV stulecia.
W bliżej nieznanym okresie, być może za sprawą trzęsienia ziemi z 1444 roku, kościół został częściowo zniszczony. Ucierpiała zwłaszcza jego wschodnia część i wieża południowa. W okresie panowania króla Macieja Korwina przystąpiono do odbudowy i późnogotyckiej przebudowy. Następnie zgodnie z dokumentem z 1501 roku, biskup Lukács z Zagrzebia wzniósł obok kościoła kaplicę ku czci Maryi, jako podziękowanie dla swojego rodzinnego miasta za otrzymane w młodości łaski i nauki. Biskup oddał kaplicę pod opiekę miasta, a w celu zapewnienie dochodów zapisał także młyn, winnice, rzeźnię, stadninę, 100 forintów w gotówce i różne kościelne utensylia.
Późnogotycki kościół, a zwłaszcza jego korpus nawowy, zaczął popadać w ruinę w czasie okupacji tureckiej z XVI i XVII wieku. Czasy zaboru tureckiego w stanie nienaruszonym zapewne przetrwała jedynie boczna kaplica, gdyż po odbiciu miasta w 1686 roku przez chrześcijan odprawiano w niej nabożeństwa, zamiast w znajdującym się ruinie, pozbawionym dachu kościele św. Dymitra, służącym przez długi czas jako magazyn wojskowy. Nawet podczas barokowej odbudowy kościoła, rozpoczętej w 1725 roku, msze odprawiano w kaplicy. Została ona rozebrana pod koniec prac, około 1751 roku, kiedy to kościół, składający się tylko z dawnej wschodniej części i wieży północnej, posiadał już całkowicie nowożytną formę. Barokowa świątynia została wyburzona w latach dwudziestych XX wieku w celu ustąpienia miejsca większej katedrze.
Architektura
Najstarszy kościół farny Szegedu był budowlą jednonawową o wydłużonym korpusie na planie prostokąta, od wschodu sąsiadującym z węższym i krótkim, zamkniętym prostą ścianą prezbiterium. Po północnej stronie prezbiterium, na styku z nawą, usytuowana była wieża na rzucie ośmioboku, dostawiona wtórnie w trakcie pierwszej rozbudowy z drugiej połowy XIII wieku. Ceglane mury wschodniej części kościoła były masywne, dochodziły bowiem do 1,4-1,5 metra grubości. Początkowo elewacje zewnętrzne były gładkie, nie rozdzielone żadnymi przyporami, ściany musiały być więc stosunkowo niskie.
Około początku XIV wieku mury korpusu i prezbiterium kościoła opięte zostały przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi pod skosem. Dodatkowa, równoległa z osią kościoła przypora znalazła się pośrodku wschodniej ściany prezbiterium. Jednocześnie dotychczasową ośmioboczną wieżę przemurowano w kwadratową, a także wyposażono w dwie narożne przypory. Przebudowany kościół był budowlą wyższą, smuklejszą, o stylistyce gotyckiej. Zapewne właśnie w zawiązku z nadejściem nowych gotyckich form przebudowano starą wieżę z ośmiobocznej na czworoboczną (większe, ostrołuczne okna), rolę mogła też odgrywać chęć wzmocnienia jej murów.
W kolejnym etapie, by nadać budowli symetrii, po południowej stronie prezbiterium wzniesiono drugą czworoboczną wieżę. Posiadała ona zbliżone wymiary do północnej, także była podparta dwoma przyporami, a od wschodu w przyziemiu oświetlana sporej wielkości obustronnie rozglifionym, ostrołucznie zamkniętym oknem. Powiększeniu uległa również zachodnia część kościoła, przekształcona w budowlę trójnawową o formie bazyliki, a więc z nawą główną wyższą od naw bocznych i oświetlaną własnymi oknami. Korpus nawowy został od północy, południa i zachodu opięty przyporami, w narożach rozmieszczonymi pod skosem.
Rozbudowa korpusu nawowego sprawiła, iż wschodnia, prezbiterialna część kościoła, pochodząca jeszcze z okresu romańskiego, była nieproporcjonalnie mała w stosunku do zachodniej. Z tego powodu pod koniec XIV wieku, zachowując pierwotną szerokość prezbiterium wynoszącą 7,2 metra (pomimo utworzenia węższych murów grubości około 1 metra), przedłużono je ku wschodowi o 5,2 metra wewnętrznej długości. Nową część zamknięto popularnym w rozwiniętym gotyku wielobokiem (pięć boków ośmioboku). Ponadto całe trójprzęsłowe prezbiterium zapewne podwyższono, by pomiędzy przyporami przepruć wysokie, ostrołuczne okna, przy czym stare dwie narożne przypory zostały rozebrane, a na ich miejscu wzniesiono nowe, usytuowane prostopadle do osi kościoła.
U schyłku średniowiecza kościół św. Dymitra został raz jeszcze gruntownie przebudowany. Tym razem usunięte zostało całe XIV-wieczne prezbiterium włącznie z wkomponowanymi w niego reliktami romańskimi, a na ich miejscu wzniesiono dużo obszerniejsze prezbiterium o szerokości zbliżonej do korpusu nawowego (ściany boczne umieszczone zostały mniej więcej na linii ściany północnej i południowej bocznych wież). Mierzące w planie około 24 x 17,7 metrów prezbiterium zamknięto na wschodzie ponownie trzema ścianami (pięć boków ośmioboku) oraz opięto od zewnątrz przyporami. Wnętrze zapewne podzielono na trzy nawy o równej wysokości. Wewnętrzne elewacje ścian pokryte były tynkiem z malowaniem imitującym kwadry.
Mocno zniszczona wieża południowa została pod koniec średniowiecza obniżona, dzięki czemu bryła kościoła urozmaicona była nierównomierną wysokością. Korpus nawowy prawdopodobnie zachował po przebudowie bazylikową formę z XIV wieku, ale przy dwóch wschodnich przęsłach nawy północnej dostawiona została kaplica.
Stan obecny
Jedynym zachowanym do dnia dzisiejszego elementem średniowiecznego kościoła który jest widoczny gołym okiem, jest dolna część północnej wieży przyprezbiterialnej. Została ona odkryta podczas rozbiórki barokowego kościoła w latach 20-tych XX wieku, następnie wyremontowana i nadbudowana partią ośmioboczną. W jej mury wstawiono romańskie rzeźby znalezione podczas rozbiórki zamku, przy czym najstarszą rzeźbę, XII-wiecznego baranka, wstawiono w górną część nowego portalu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozák K., A szegedi Szent Dömötör-templom építéstörténetének kérdései, „A Móra Ferenc Múzeum Évkönyve, 1966-1967, könyv 2, Szeged 1968.
Sebestyén K., A szegedi Szent Demeter-templom építés-története, Szeged 1927.