Historia
Około przełomu trzeciej i czwartej ćwierci XIV wieku, w pobliżu pochodzącej z czasów Arpadów wsi Szász, wybudowany został dwór Bálinta Alsáni, biskupa Pécs, wraz z kaplicą poświęconą św. Janowi Chrzcicielowi. Plac targowy przy dworze z czasem rozwinął się do formy niewielkiego miasta, natomiast po śmierci króla Ludwika, w czasie wojny domowej z 1387 roku, biskup wzmocnił obwarowania dworu, przekształcając go w założenie zamkowe, jedno z najważniejszych w regionie oprócz samego Pécs. Prace nad rozbudową Szászváru trwały także na początku XV wieku, zwłaszcza za biskupa Jánosa Albeni, urzędującego w latach 1410-1421. W efekcie w 1439 roku Szászvár po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych jako zamek.
Pod koniec XV wieku, w okresie wzrastającego zagrożenia tureckiego, biskup Zsigmond Ernusz nie tylko powiększył zabudowania mieszkalne zamku (skrzydło wschodnie), ale i znacznie rozbudował fortyfikacje. Kolejne rozbudowy obwarowań miały miejsce w pierwszej połowie XVI wieku, co nie uchroniło jednak zamku przed zajęciem przez Turków w 1543 roku. Weszli oni do Szászvár bez walki, po kapitulacji obrońców. Według spisu sporządzonego w 1545 roku na zamku stacjonował garnizon liczący 142 osoby, ale po zajęciu Szigetvár w 1566 roku Szászvár utracił znaczenie militarne, choć był zamieszkiwany przez cały okres tureckiej okupacji.
Szászvár poniosło zniszczenia w 1603 roku, w trakcie trzeciej wojny austriacko – tureckiej toczonej pomiędzy cesarzem Rudolfem II jako królem Węgier a imperium osmańskim. Przyczyniło się to do pierwszych poważnych nowożytnych przekształceń zamku na początku XVII wieku, w trakcie prowadzonej wówczas odbudowy. Kolejne, o wiele większe zniszczenia przyniosły wojny z Turcją w latach 60-tych i 80-tych XVII wieku. Podupadły, spalony i częściowo wysadzony w powietrze zamek został w dużej części rozebrany przez biskupa György Klimó w latach 70-tych XVIII stulecia, za wyjątkiem najstarszego skrzydła zachodniego, przekształconego w budynek plebani barokowego kościoła wzniesionego na miejscu południowych fortyfikacji zamku. Ostatnie przekształcenia średniowiecznych części zamku przyniosły przebudowy z początku i połowy XIX wieku.
Architektura
Dwór biskupi z XIV wieku wybudowany został pomiędzy niewielką rzeką Völgységi po stronie północnej a rozległym masywem wzgórz po stronie południowej, na relatywnie płaskim terenie pozbawionym większych przeszkód naturalnych. Składał się z prostokątnego w planie, podpiwniczonego budynku o wymiarach 10 x 20 metrów i grubości murów 1,2 – 1,3 metra, mieszczącego dwie kondygnacje nadziemne, do którego od zachodu, mniej więcej pośrodku długości ściany przylegała czworoboczna wieża wielkości 3,9 x 4,5 metra i grubości muru wynoszącej zaledwie 0,8 metra. Wieża mieściła pierwotnie klatkę schodową. Obie te części wzniesiono z kamienia łamanego, wzmacnianego w narożach ciosami. Po przeciwnej, wschodniej stronie budynku początkowo funkcjonował otoczony kamiennym murkiem ogród o wymiarach 24 x 24 metry, szybko jednak przekształcony w dziedziniec. Dziedziniec ten otoczony był trzema dłuższymi odcinkami prostego muru i czwartym, krótkim, połączonym z południowo – wschodnim narożnikiem budynku. Mur zapewne nie miał zbyt dużego znaczenia obronnego, posiadał bowiem jedynie 0,8 metra grubości. Drugi, mniejszy dziedzińczyk funkcjonować mógł przed wieżą zachodnią, tam też, poza terenem rdzenia dworu znajdował się kolejny prostokątny budynek, przypuszczalnie pierwotna kaplica św. Jana.
Budynek dworu na poziomie piwnic podzielony był na dwie komory przykryte sklepieniami kolebkowymi, połączone z piwnicą pod wieżą. Większą, północną przestrzeń podzielono gurtem o grubości 0,8 metra pod ścianą działową górnej kondygnacji. Południowe pomieszczenie piwnicy oddzielone było od północnego murem o grubości 1,3 metra, takim samym jak ściany obwodowe. W jego środkowej części umieszczono ostrołuczny portal. Oświetlenie piwnic zapewniały cztery niewielkie okna wschodnie oraz jedno północne. Parter budynku, a także i piętro, posiadały podobny układ, choć tamtejsze pomieszczenia nie były podsklepione, a przykryte drewnianymi stropami (założenie sklepień na parterze planowano, ale ostatecznie ich nie zrealizowano). Oświetlenie komnat zapewniały czworoboczne, przeszklone okna z szybami mocowanymi na gwoździe, za którymi umieszczano dwuskrzydłowe okiennice, zamykane na blokujące je rygle. Od strony wewnętrznej część okien umieszczona była we wnękach o odcinkowych zwieńczeniach, mieszczących drewniane siedziska. Okna na piętrze były największe, profilowane, dzielone kamiennymi krzyżami. Obramiono je zarówno od zewnątrz jak i od wnętrza starannie opracowanymi ciosami.
Pod koniec lat 80-tych XIV wieku dwór obwiedziony został drugim pierścieniem kamiennego muru o grubości 0,8 – 1 metra, utworzonym na planie prostokąta w odległości około 6 metrów od starszego muru. Po stronie zachodniej zewnętrzny mur połączono z fasadą wieży czworobocznej, natomiast po stronie południowej na terenie parchamu wzniesiono kolejną, masywniejszą wieżę o wymiarach 8 x 9 metrów i grubości ścian 2,2 – 2,4 metra, również założoną na planie czworoboku. Jej południowa ściana została zlicowana z sąsiednimi kurtynami zewnętrznego muru, zaś północną nieznacznie wysunięto w kierunku dziedzińca. Wieża w przyziemiu wyposażona została w przejazd bramny, główny wjazd na teren zamku, zamykany od strony zewnętrznej broną, mostem zwodzonym oraz dwoma skrzydłami wrót, a także kolejnymi wrotami umieszczonymi bliżej wewnętrznej części przejazdu. Boczne, wąskie, ostrołucznie zamknięte przejścia zapewniały także komunikację wieży bramnej z parchamem. Obydwa można była zamknąć od strony przejazdu bramnego ryglami osadzanymi w otworach w murze.
Pod koniec XIV wieku przekształcono także wieżę z klatką schodową w kaplicę, poprzez dobudowanie w przyziemiu od południa trójbocznego ryzalitu prezbiterialnego. Ryzalit osadzono na cokole z profilowanym gzymsem, powyżej którego każdą ścianę przepruto lancetowatym oknem, a wnętrze nakryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Rolę klatki schodowej przejęła natomiast nowa wieża umieszczona przy wschodniej fasadzie budynku, na terenie dziedzińca. W parter wieży wstawiono kamienne schody prowadzące do piwnicy, zaś umieszczony nieco wyżej od południa portal bramny zabezpieczony został zwodzoną kładką, opuszczaną nad obmurowanym wilczym dołem ze ściętym narożnikiem. Co ciekawe dół napełniany był wodą, odprowadzaną poniżej poziomu dziedzińca murowanym kanałem. By jeszcze lepiej ochraniać zamek zamurowano zachodnie wejście do piwnicy dawnego dworu, na miejscu którego umieszczono małe, zakratowane okienko. Pozostawiono jedynie zewnętrzne drzwi otwierające się na drugi poziom wieży zachodniej, przed którą zbudowano od północy kamienne schody prowadzące do małych drzwi wyprutych w nowo wybudowanym zewnętrznym murze. W trakcie przebudowy zadbano i o bardziej przyziemne potrzeby mieszkańców zamku, budując podwójną latrynę przy wschodniej części południowej ściany budynku. Jedna z latryn mogła obsługiwać wysoki parter, druga służyła zapewne potrzebom mieszkańców piętra.
Na początku XV wieku na terenie parchamu wschodniej części zamku zbudowano kuchnię, umieszczoną naprzeciwko głównego budynku mieszkalnego. Wejście do niej wiodło zapewne od strony dziedzińca, ale funkcjonował też mały portal w północno – wschodnim narożniku pomieszczenia, przez który wynoszono śmieci. Następnie około 1419 roku w północną część dziedzińca wstawiono podłużne skrzydło, od strony fasady wyposażone w arkady osadzone na masywnych filarach z cokołami. Wnętrze jego dolnej kondygnacji podzielono ściankami działowymi na pięć pomieszczeń z których zachodnie było najszersze. Wejście do niego wiodło z sąsiedniego pomieszczenia od wschodu, natomiast do pozostałych pomieszczeń można było wejść bezpośrednio z dziedzińca (nie były one ze sobą połączone). Górna kondygnacja skrzydła północnego, dostępna zapewne przez wieżę z klatką schodową, mogła być jedną, dużą salą o murze południowym osadzonym na linii filarów przyziemia. Aula ta ogrzewana była kaflowym piecem zdobionym herbami króla Zygmunta i biskupa Eberharda z Zagrzebia. W związku z budową skrzydła przekształcona została sąsiednia kuchnia, z której usunięto stary piec gliniany, a w jego miejsce wzniesiono duży, zewnętrzny, okrągły piec kamienny, wysunięty w kierunku północnym. Być może z powodu utraty militarnego znaczenia wschodniego parchamu za sprawą budowy kuchni, około 1439 roku zamek od wschodu poprzedzono kolejnym odcinkiem muru o grubości 1 metra, usytuowanym w odległości 8 metrów od starego. Zamknął on teren pierwotnie zajmowany przez fosę, prawdopodobnie częściowo zasypaną w okresie rozbudowy.
W czwartej ćwierci XV wieku wzmocniono zewnętrzne obwarowania zamku. Prace rozpoczęto od strony północnej, a następnie zabezpieczono wschodnie i południowe przedpole. W efekcie na odcinkach tych powstały mury obronne o grubości od 1 do 1,2 metra, wyposażone w narożnikach w podkowiaste baszty, w całości wysunięte przed sąsiednie kurtyny, dzięki czemu można było z nich prowadzić ogień flankowy. Bocznym ostrzałem mógł być pokryty zwłaszcza północno – wschodni narożnik zamku, gdzie mury utworzyły charakterystyczny uskok flankowany przez dwie baszty. Zachodnia część zamku pozostawiona została bez większych zmian, bowiem nowe mury dołączono do narożników starszego założenia. XV-wieczne mury przypusczalnie zwieńczone były krenelażem i chodnikiem straży.
Zabudowa mieszkalno – gospodarcza zamku powiększyła się pod koniec XV wieku o skrzydło wschodnie, osadzone w całości na terenie wschodniego międzymurza. Dawna kuchnia wchłonięta została przez nową zabudowę, a północna część skrzydła wsparta na czterech dużych filarach. Pomiędzy dwoma południowymi filarami, przed piecem kuchennym, zbudowano ścianę o grubości 0,4 metra, ale w ten sposób, że po wschodniej stronie kuchni pozostawiono wąski korytarz służący do wynoszenia śmieci. Ponadto w trakcie przebudowy przejazd wieży bramnej został zamurowany, w celu przekształcenia jej w budowlę mieszkalno – obronną na kształt późnośredniowiecznego donżonu, powiększonego o niższy aneks łączący go ze skrzydłem wschodnim. Dawny przejazd bramny zaczął wówczas służyć za piwnicę winną, dostępną zachodnim przejściem z terenu parchamu. Nowa brama o formie zwykłego, ostrołucznie zamkniętego i profilowanego portalu przeprutego w murze południowym, utworzona została po zachodniej stronie wieży mieszkalnej. Obok niej na terenie dawnego parchamu wzniesiono wąski, poprzecznie ustawiony budynek, powstały jako przedłużenie XIV-wiecznych latryn. Na dziedzińcu, którego poziom podniósł się od czasu budowy dworu, umieszczona została studnia.
W pierwszej połowie XVI wieku raz jeszcze rozbudowano zewnętrzne fortyfikacje zamku, kosztem rozebranego muru XV-wiecznego. Powstał wówczas zewnętrzny obwód muru okalający całe już założenie o wymiarach około 80 x 80 metrów. Wzmacniało go osiem półkolistych (niektórych niesymetrycznych) i podkowiastych baszt: cztery narożne oraz cztery umieszczone pośrodku każdej strony. Baszty były wysunięte przed sąsiednie kurtyny oraz otwarte od strony wewnętrznej. Prawdopodobnie dzieliły się na trzy kondygnacje, z których najniższe miały przeznaczenie magazynowe a dwie górne z otworami strzeleckimi obronne. Kurtyny zwieńczone były prostym przedpiersiem z otworami strzeleckimi, do których dostęp zapewniał chodnik straży umieszczony na odsadzce muru.
Stan obecny
Zamek jest dziś gruntownie przekształconą w czasach nowożytnych budowlą. Część wschodnia i południowa zanikła prawie całkowicie, widoczna jest jedynie najniższa część dawnej wieży bramnej i relikty murów. Przetrwało skrzydło zachodnie, czyli budynek dworu z drugiej połowy XIV wieku, wraz z obniżoną więżą z kaplicą (ryzalit prezbiterium powyżej cokołu zrekonstruowano) oraz częściowo zachowaną wieżą z klatką schodową (widoczna obecnie wieża jest w większości budowlą nowożytną wzniesioną na miejscu wieży średniowiecznej). W ostatnich latach zrekonstruowano skrzydło północne z arkadami od strony dziedzińca, ale niestety jego piętro pokryto taflą szkła, nadając budowli modernistycznego charakteru. Po zachodniej i północnej stronie zamku widoczne są dolne partie murów i baszt z początku XVI wieku. Zabytek udostępniony jest do zwiedzania, mieści wewnątrz wystawę muzealną poświęconą historii Szászvár.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buzás G., A szászvári vár régészeti kutatása, „A Janus Pannonius Múzeum Évkönyve 54”, Pécs 2017.