Historia
Nazwa Szanda pojawiła się w źródłach pisanych w drugiej dekadzie XIII wieku, początkowo jedynie jako nazwisko noszone przez rycerski ród. W 1279 roku wzmiankowana była także droga wiodąca do Szanda, natomiast zamek odnotowany został po raz pierwszy 1331 roku, kiedy to Péter Szécsi z rodu Balog, ispán (komes) Nógrád, wymieniony został jako zarządca warowni („castellanus de Zonda”). Przypuszczalnie budowę zamku (górnego i średniego) rozpoczęto jeszcze pod koniec XIII wieku.
W 1386 roku w dokumentach wyraźnie odnotowano, iż zamek Szanda stanowił wówczas własność królewską. Związane były z nim takie nazwiska jak Tamás Szécsényi w latach 1338-1339 oraz Kónya Szécsényi w 1350 roku. W 1387 roku królowa Maria Andegaweńska podarowała go Györgyemu, synowi Miklósa Csetnekiego, i synowi Ákosa, Mihályemu, za zasługi dla niej i jej rodziców. Już jednak w 1389 roku zamiast Szandy król Zygmunt Luksemburczyk nadał im zamek Hrušov (Hrussó), a ten pierwszy podarował Jánosowi Pásztói, późniejszemu sędziemu Nógrádu. Wiadomo, że od 1398 roku ród Fogacsi słał skargi na Jánosa Pásztói, którego zarządca zamku Szanda, Mihály Nagy (Mychael Magnus), znęcał się nad nimi i mieszkańcami okolicznych terenów.
W pierwszej dekadzie XV wieku zamek w nieznanych okolicznościach powrócił w posiadanie króla Zygmunta. Być może ród Pásztói utracił Szandę z powodu nielojalności syna Jánosa Pásztói, Jakaba, który brał udział w powstaniu magnackim z 1403 roku. Gdzieś między 1414 a 1418 rokiem zamek stał się własnością królowej Barbary Cylejskiej. W 1414 roku odnotowywani byli jej poddani, a w 1418 i 1423 jej zarządca zamku. Po 1439 roku, gdy król Albrecht podarował zamek swojej żonie, królowej Elżbiecie, właściciele zamku zaczęli się bardzo często zmieniać (mieszczanin z Budy, László Farkas, Demeter Tárnok z Zágorhid, biskup Simon Rozgonyi z Egeru, Pál Kompolti). W 1446 roku na zamku mieszkał Demeter Tárnok, posługujący się także od 1452 roku nazwiskiem Sandai. Po jego śmierci, w latach 1456-1461, nazwisko od nazwy zamku przyjął również jego brat. Wskazywałoby to na pełnienie przez zamek Szanda roli głównej rezydencji rodu, który przypuszczalnie dokonał wówczas jego rozbudowy o tzw. zamek dolny.
W 1459 roku źródła pisane przekazały, że z zamku Zonda wypędzono czeskich rabusiów. Nie wiadomo kiedy husyccy epigoni zajęli zamek i jak długo w nim przebywali. Po odbiciu zamku znajdował się on w rękach Jánosa Lábatlaniego, który w 1465 roku sprzedał go arcybiskupowi Ostrzyhomia Jánosowi Vitézowi za 3000 sztuk złota, ale w następnym roku stał się rezydencją Pétera Szandy Kollára, który sam oddał go w zastaw. W 1473 roku zamek siłą zajęli cieszący się poparciem króla István i András Bátori, którzy następnie zażądali Szandy jako królewskiej darowizny. Prośba prawdopodobnie została pozytywnie rozpatrzona, gdyż w umowie o wzajemnym dziedziczeniu podpisanej z László Marcali w 1474 roku Bátori wspomnieli Szandę jako własny zamek. Fakt, że w 1493 roku János Pásztói protestował przeciwko posiadaniu zamku przez ród Bátori świadczył o tym, że właściciele nie zmienili się po śmierci króla Macieja Korwina.
Losy zamku w pierwszej połowie XVI wieku prawdopodobnie naznaczone były sporami majątkowymi toczonymi pomiędzy jego dawnymi właścicielami. Zapewne przed 1544 rokiem Szanda wraz z Nógrádem wpadła w ręce tureckie, choć pierwsza turecka lista płac dla garnizonu zamkowego utworzona została dopiero z 1546 roku. Szanda miała nieproporcjonalnie dużą w stosunku do swoich rozmiarów załogę w liczbie 280 osób. Jeszcze w 1549 roku na liście płac figurowało 235 żołnierzy, a od 1554 roku, czyli w czasie permanentnej już okupacji doliny Ipoli, na zamku przebywało 152 żołnierzy. Zamek według niepotwierdzonych przekazów miał zostać odbity już w 1551 roku, ale bardziej prawdopodobne jest, że Turków usunięto w czasie kampanii 1593 roku. Z pewnością Albert Lónya był już właścicielem Szandy w 1598 roku, choć była to zapewne jedynie formalna własność, jako że zamek został spalony w toku walk i nie był już nigdy odbudowywany.
Architektura
Zamek usytuowano na wzniesieniu (Várhegy) o wysokości 528 metrów n.p.m. stanowiącym wschodni skraj masywu Szanda, oddzielonym na zachodzie jarem od dwóch pozostałych wzgórz, z których jedno zajmowała osada z ufortyfikowanym kościołem św. Piotra (Péterhegy). Wydłużone na osi wschód – zachód, zamkowe wzgórze stanowiło skalisty (andezytowy) stożek o bardzo dobrych warunkach obronnych. Strome i wysokie stoki zabezpieczały go praktycznie z każdej strony, ale najbardziej nieprzystępne były od strony północnego urwiska. Jedyne dogodniejsze podejście stanowił niżej położony garb po stronie wschodniej ku któremu wzdłuż stoków poprowadzona była droga dojazdowa. Zamek dostosowano do formy tereny, miał więc on w planie kształt wydłużonego wieloboku o wymiarach około 35-40 x 55-60 metrów, podzielonego na trzy części.
Zamek górny składał się z północno-zachodniej czworobocznej wieży o wymiarach 4 x 5 metrów i grubości murów wynoszącej 2,2 metra, zbudowanej bezpośrednio na krawędzi skalnego grzbietu. Po jej wschodniej stronie znajdował się budynek mieszkalny, także umieszczony na krawędzi stoku. Przed fasadą budynku, po jego południowej stronie, rozciągał się bardzo wąski i podłużny dziedziniec, zamknięty obwodem muru obronnego.
Zamek średni usytuowano na południowym stoku skalnego grzbietu, był więc położony nieco niżej niż zamek górny. Przy jego ścianie zachodniej znajdował się zbiornik na wodę o średnicy wewnętrznej wynoszącej 4 metry, częściowo wykuty w skale. Po przeciwnej, wschodniej stronie mogły się mieścić zabudowania gospodarcze, o najniższych kondygnacjach również wykutych w skalnym podłożu. Jedno z pomieszczeń miało 4,5-5 metrów szerokości, a drugie 10 metrów.
Zamek dolny założono najdalej na południu, poziom niżej w stosunku do zamku średniego. Ta najmłodsza część budowli od zachodu chroniona była dużą, półokrągłą wieżą z drugiej ćwierci XVI wieku o średnicy 5 metrów i murach grubości 2,5 metra, przystosowaną do użycia broni palnej. Charakterystyczny był także południowo – wschodni narożnik, zabezpieczony wyjątkowo masywnym murem o grubości aż 5 metrów. Przez dolną część zamku prowadziła droga dojazdowa z bramą umieszczoną w południowym załamaniu muru. Prawdopodobnie przed wjazdem funkcjonowało proste przedbramie z niewielkim budynkiem bramnym wysuniętym ku wschodowi. Ponadto bezpośrednio przed zachodnią stroną zamku mieścił się głaz o wymiarach 15 x 20 metrów, przypuszczalnie wspierający drewnianą budowlę o funkcji strażniczej. Jeszcze dalej na zachód, płaskowyż o szerokości 10-15 metrów i długości 30 metrów zajmowany mógł być przez pomocnicze zabudowania lub wysunięte w przedpole obwarowania.
Stan obecny
Zamek stanowi dziś znacznie zdegradowaną ruinę. Jej dominantą jest zachodni odcinek muru czworobocznej wieży, który przetrwał do wysokości około 6-7 metrów. Widoczne są także pozostałości głównego budynku mieszkalnego oraz murów zamku górnego i średniego. W gorszym stanie znajduje się zamek dolny, który za wyjątkiem wieży armatniej jest obecnie zarośnięty krzakami, a jego mury trudno prześledzić. Dostęp na teren ruin zamku jest wolny, choć znajduje się on obecnie w rękach prywatnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., Guba S., Mordovin M., Nováki G., Sárközy S., Nógrád megye várai, Budapest 2017.
Karczag A., Séta a Szanda-hegyen, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám október, Pécs 2006.