Historia
Kościół we wsi znanej w średniowieczu jako Újlak lub Zombokújlak istniał już w 1329 roku. Zbudowany został nie wcześniej niż pod koniec XIII wieku lub na początku XIV stulecia. Figurował w papieskich księgach dziesięciny, gdzie odnotowano, że jego proboszcz Péter zapłacił w 1334 roku 32 denary. W 1429 roku wymieniony został w metrykach proboszcz o imieniu Sebestyén. W bliżej nieznanym okresie średniowiecza kościół został przebudowany, celem powiększenia prezbiterialnej części. W XVI wieku mieszkańcy wsi przeszli na protestantyzm, być może na skutek działania w 1569 roku kaznodziei Imre Diószegiego. Przypuszczalnie nie spowodowało to jednak większych zmian architektonicznych kościoła. W 1842 roku przeprowadzono remont jego wnętrza, ale w 1865 roku pożar zniszczył dach. Naprawy ukończono w 1867 roku, a następny remont miał miejsce w 1936.
Architektura
Kościół zbudowano po północnej stronie rzeki Szamos. Wzniesiony został zorientowany względem stron świata, ceglany, wydłużony korpus o wymiarach około 6 x 15 metrów, bez wyróżnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium, zamknięty na wschodzie trójbocznie. Forma korpusu była efektem średniowiecznej przebudowy, która po rozbiórce pierwotnego zamknięcia, także trójbocznego, wydłużyła wschodnią część kościoła. Przy wschodniej stronie ściany północnej usytuowana została prostokątna, niewielka zakrystia.
Od strony zewnętrznej korpus kościoła opięty został uskokowymi przyporami, dwoma zachodnimi umieszczonymi pod skosem oraz gęściej rozmieszczonymi we wschodniej, prezbiterialnej części kościoła. Wokół korpusu poprowadzono jednolity cokół, którego gzyms uformowano z dwóch rzędów zazębiających się cegieł. Prawdopodobnie gzyms znajdował się również pod okapem dachu, ale oprócz tego płaszczyzny ścian pozostawiono bez zdobień czy innych podziałów horyzontalnych.
Ścianę południową podzielono czterema jednakowo zaprojektowanymi, wąskimi i wysokimi, obustronnie rozglifionymi oknami, piąte umieszczono w ukośnej ścianie południowo – wschodniej. Elewacja północna zgodnie ze średniowieczną praktyką pozbawiona była otworów, co mogło wynikać z chęci ograniczania przeciągów i zimna od strony z najmniejszą ilością słonecznego światła. Mogło to również wynikać ze średniowiecznej symboliki kojarzącej północ z siłami zła. Okna zamknięto „noskami” które nie przerodziły się jeszcze w typowo gotyckie trójliście lub zostały do tej prostszej formy zredukowane.
Wejście do kościoła wiodło jedynie poprzez ostrołuczny portal zachodni. Wewnątrz część zachodnią, przeznaczoną dla wiernych, pierwotnie oddzielała od części wschodniej, kapłańskiej, arkada tęczy. Na północno-wschodnim odcinku muru wpuszczona została w ścianę wnęka z zamknięciem dwuściennym. Półkolista wnęka z profilowanym obramieniem znajdowała się w ścianie południowej, gdzie musiało być umieszczone siedzisko (sedilia). Wschodnia, prezbiterialna część kościoła przykryta była sklepieniem, zapewne krzyżowo – żebrowym.
Stan obecny
Niewielka budowla zachowała do dziś w dużej mierze średniowieczną formę, choć obecna zakrystia odbudowana została w latach 90-tych XX wieku na pierwotnych fundamentach. We wnętrzu korpusu kościoła poza odrestaurowanymi otworami okiennym nie ma zbyt wielu średniowiecznych detali, widoczna jest tylko wnęka ścienna i wnęka pod sedilia. Dziś nic nie oddziela prezbiterium od przestrzeni nawy, ale odkopano fundamenty łuku tęczy, który został rozebrany w czasach nowożytnych. Po sklepieniach widoczne są jedynie ostrołuczne ślady na ścianach i wokół okien.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Szilárd P., Szamosújlak, református templom [w:] Középkori egyházi építészet Szatmárban, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2011.