Historia
Wieś Szamostatárfalva w źródłach pisanych pojawiała się już od końca XII wieku, pierwotnie pod nazwą pochodzącą od imienia niejakiego Tatára („Villa Catar”). Murowany kościół zbudowano w osadzie około drugiej połowy XIII wieku lub najdalej w pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku. Jeśli został wzniesiony w pierwszych latach XIV stulecia, to udział w jego budowie mógł mieć ówczesny właściciel i znaczniejsza postać tamtejszego komitatu, István Kútéri „Tatár” z Gutkeled.
Pod koniec XIV lub w XV wieku kościół przeszedł pomniejszą przebudowę w trakcie której zapewne przebito wejście zachodnie. Być może jego utworzenie związane było ze wzniesieniem wolnostojącej, drewnianej dzwonnicy przed kościołem. W tym czasie w metrykach parafialnych figurowali członkowie licznej rodziny Tatárfalvi, którzy jako właściciele wsi i dobroczyńcy kościoła przyczynili się do modernizacji budynku. Później właściciele podupadającego majątku mogli już jedynie zlecać drobne naprawy, dzięki czemu uniknął on znaczniejszych przekształceń nowożytnych.
W XVI lub na początku XVII wieku kościół przejęty został przez społeczność protestancką, która w 1758 roku wykonała jego remont i ufundowała nowożytną drewnianą wieżę. W drugiej połowie XIX wieku mieszkańcy wsi ubiegali się o pomoc rządową przy remoncie kościoła, co zostało pozytywnie rozpatrzone w 1869 roku. Prace remontowe wykonano zapewne w ciągu kilku kolejnych lat. Następnie prace badawcze i renowacyjne prowadzono dopiero w latach 60-tych XX wieku.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły w wątku gotyckim, przy wykorzystaniu zendrówek umieszczanych główkami w stronę lica, by utworzyć ozdobny wzór zewnętrznych elewacji (dwubarwny motyw zastosowano także w łukach okiennych, gdzie cegły ustawiano pionowo i pod skosem). Kościół utworzony został z prostokątnej, pojedynczej nawy oraz węższego i minimalnie niższego prezbiterium o trójbocznym zamknięciu po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku), przy czym bok wschodni, osiowy, utworzono krótszy od sąsiednich ukośnych. Nietypowo po południowej stronie prezbiterium znajdowała się zakrystia.
Elewacje kościoła posadowiono na wysuniętym cokole profilowanym kształtką. Płaszczyzny ścian pozostawiono gładkie, pozbawione ozdób, jedynie prezbiterium wzmocniono w narożnikach płytkimi przyporami. Pod okapem dachu poprowadzono gzyms koronujący. W murach przebito stosunkowo wąskie, obustronnie rozglifione okna o półkolistych zamknięciach oraz dwa portale wejściowe do nawy: główny zachodni, średniowieczny ale zapewne wtórny, a także najstarszy, wąski, umieszczony po stronie południowej. Ten drugi oraz portal wiodący z prezbiterium do zakrystii mogły być ryglowane belkami osadzanymi w murze. Zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną od północnej strony w kościele nie przebito żadnego otworu, pozostawiając pełną ścianę zarówno w nawie jak i prezbiterium.
Wewnątrz kościoła prezbiterium oddzielone zostało od nawy półkolistą arkadą tęczy, pozbawioną profilowania, uskoków lub impostów. Nawa, jako że nie była opięta przyporami, nie mogła być w średniowieczu podsklepiona. Zapewne przykrywał ją drewniany strop. Sklepieniem zwieńczone było natomiast prezbiterium. W jego ścianie południowej oprócz przejścia do zakrystii utworzono półkoliście zamkniętą wnękę pod sedilia oraz prostą półkę w ścianie wschodniej.
Stan obecny
Do czasów współczesnych nie zachowała się zakrystia kościoła. Cokół oraz gzyms koronujący zostały częściowo odnowione, podobnie szczyt zachodni za wyjątkiem dolnej partii. Przekształcony został portal zachodni, nad którym w XIX wieku wmontowano łuk odciążający. Obecne sklepienie w prezbiterium nie jest średniowieczne. Pomimo tego kościół w Szamostatárfalva to dobrze zachowana, malownicza, wczesnogotycka budowla sakralna, o wyraźnych jeszcze cechach późnoromańskich (półkoliste zamknięcia okien i arkady tęczy).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Szakács B.Z., Szamostatárfalva, református templom [w:] Középkori egyházi építészet Szatmárban, red. T.Kollár, Nyíregyháza 2011.