Historia
Na przełomie XII i XIII wieku w starej, słowiańskiej wsi Szalonna (Zelenna, Zolouna, Zolona) zbudowana została romańska rotunda o bogatej dekoracji zewnętrznych elewacji. Prawdopodobnie była to fundacja możnowładcza potomków rodziny Örsúr, służąca za miejsce pochówku właścicieli wsi, a także pełniąca funkcje parafialne. W ostatniej ćwierci XIII wieku, zapewne z powodu powiększenia liczny ludności osady, rotunda została powiększona o czworoboczną nawę, przez co częściowo zachowana starsza część przejęła rolę prezbiterium. Nowa część znacznie powiększyła kubaturę budowli, choć jakościowo daleko odstawała od rotundy.
Pierwsza wzmianka o wsi w źródłach pisanych pojawiła się w 1249 roku, w związku ze sprzedażą części jej terytorium niejakiemu Tekusowi i jego braciom. Kościół wymieniony został dopiero w wykazie dziesięcin papieskich w latach trzydziestych XIV wieku. W okresie tym Szalonna należała do potomków Tekusów, którzy przybrali nazwisko od nazwy wsi. Najznaczniejszym przedstawicielem tej rodziny był niejaki István Szalonnai, który według dokumentu z 1399 roku miał być właścicielem aż 18 osad. W powyższym dokumencie odnotowano też znajdujące się we wsi: murowany, ogrodzony murem dom rodowy, kościół oraz młyn wodny. Być może István lub jego synowie przyczynili się do gotyckiej przebudowy kościoła, gdyż kolejni przedstawiciele rodu posiadali o wiele mniejsze znaczenie i bogactwo na skutek rozdrobnienia majątku. W trakcie XIV-wiecznych prac założono sklepienie nad dawną rotundą, a ostatnie roboty przy kościele prowadzono w średniowieczu w pierwszej połowie XV wieku, kiedy to we wnętrzu umieszczono gotyckie polichromie ścienne oraz dobudowano zakrystię i ossuarium (według zachowanej inskrypcji część malowideł ściennych wykonał niejaki András Szepesi w 1426 roku).
W 1554 roku okoliczne tereny doliny rzeki Bodvy najechane zostały przez Turków. Szalonna miała zostać spalona, choć miejscowa ludność powróciła i odbudowała wieś, gdyż w 1582 roku płaciła ona Turkom 50 forintów pogłównego. Niedługo później kościół przejęła gmina protestancka, uformowana we wsi około 1589 roku. W kolejnych latach kościół pozostawał w rękach duszpasterstwa kalwińskiego, a znaczenie wsi stopniowo malało. Jej majątki należały do średnich i drobnych właścicieli ziemskich. Prawdopodobnie dzięki temu świątynia unikała większych nowożytnych przekształceń. W XVIII wieku założono jedynie nowy, polichromowany strop w nawie, wzmocniono filar, zbudowano w 1786 roku wolnostojącą dzwonnicę, a następnie w 1808 roku rozebrano ossuarium i zakrystię. Pierwsze poważniejsze badania i prace renowacyjne podjęto 1972 roku.
Architektura
Kościół założono w osadzie położonej w dolinie, na lewym (wschodnim) brzegu rzeki Bodvy. Usytuowano go na niewielkim wzniesieniu opływanym od południa przez mały strumień zmierzający do Bodvy. Pierwotnie miał formę zbudowanej z cegły na kamiennym fundamencie rotundy, składającej się z nawy na planie koła oraz półkolistej apsydy po stronie wschodniej. Zewnętrzne elewacje obu tych części opięto cienkimi lizenami, opuszczonymi na ceglany, sfazowany cokół, a u góry połączonymi z fryzem o półkolistych arkadkach. Jeszcze wyżej zastosowano fryz z ukośnie ustawionych cegieł oraz umieszczone w trakcie przebudowy z XIV wieku zwieńczenie wykonane z kamiennych kwadr. Oświetlenie rotundy zapewniały szczelinowe okna osadzone w uskokowych obramieniach o półkolistych zamknięciach, rozglifione do wnętrza bez uskoków. Okna niemal całkowicie wypełniły przestrzeń pomiędzy pilastrami, a ich forma nie miała odpowiednika w innych węgierskich budowlach (spotykane były natomiast na terenie Bułgarii i Macedonii, a więc na obszarach pod silnym wpływem Bizancjum). Wejście początkowo znajdowało się po stronie zachodniej. Zapewne miało ono formę półkoliście zamkniętego portalu z tympanonem zdobionym rytą palmetą. Wewnątrz posadzkę rotundy wykonano z cegły.
W ostatniej ćwierci XIII wieku rotunda powiększona został po stronie zachodniej o kamienną, czworoboczną, nieco nieregularną w planie i odsuniętą od osi nawę, która charakteryzowała się dużo gorszą jakością wykonania od starszej części kościoła. Jej budowa wiązała się z koniecznością rozbiórki fragmentu kolistej nawy rotundy, łącznie z portalem wejściowym, którego fragmenty (tympanon, prawdopodobnie także ościeża) wykorzystane zostały przy tworzeniu nowego portalu zachodniego. Nowy portal osadzony został w płytkim ryzalicie zwieńczonym trójkątnym szczytem. Wykonano go z czerwonego trachitu wulkanicznego, z półkolistym zamknięciem, uskokami i profilowaniem poprowadzonym na całej wysokości.
Oświetlenie czworobocznej nawy zapewniały trzy obustronnie rozglifione okna, osadzone w półkolistych wnękach w ścianie południowej. Nietypowo po jednym oknie umieszczono także w ścianie wschodniej, tuż przy murze dawnej rotundy, natomiast zgodnie ze średniowieczną praktyką ściana północna pozbawiona była jakichkolwiek otworów (mogło mieć to związek ze średniowiecznymi zabobonami utożsamiającymi północ z siłami zła, lub mogło być spowodowane względami praktycznymi, gdyż większość światła i tak dostawała się od południa i wschodu, a zapewne nie chciano zbytnio oziębiać wnętrza).
Szerokie wnętrze nawy czworobocznej pierwotnie przykryte było płaskim, drewnianym stropem, opartym na umieszczonym pośrodku filarze o wymiarach 110 x 110 cm. Elewacje rotundy pokrywały barwne malowidła datowane na początek XIII wieku, z ikonografią przedstawiającą legendę św. Małgorzaty Antiocheńskiej. Kolejne malowidła utworzono około 1426 roku, głównie na półkolistej arkadzie tęczy z gzymsami impostowymi, oddzielającej rotundę od nawy czworobocznej. Na styku okrągłej części rotundy i apsydy znajdowała się wnęka pod sedilia. W XIV wieku dawną nawę rotundy przykryto sklepieniem z żebrami opuszczonymi na konsole, natomiast na początku XV wieku w północno – wschodniej części dawnej nawy rotundy przebito wejście do dobudowanej wówczas trapezoidalnej zakrystii. Ponadto w XV wieku do południowej strony dawnej rotundy dobudowano czworoboczne ossuarium.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się apsyda i nawa romańskiej rotundy, przy czym ta ostatnia bez fragmentu ściany zachodniej, rozebranej w trakcie dobudowania nawy czworobocznej. Nawa czworoboczna zachowała pełen obwód murów wraz z portalem zachodnim w którym znajduje się tympanon przeniesiony z rotundy. Zanikła natomiast późnogotycka zakrystia, po której przetrwał zamurowany portal, a także rozebrane w 1808 roku ossuarium. W murach rotundy widoczne są cztery romańskie okna, z których środkowe w nawie jest rekonstrukcją wprowadzoną na miejscu okna z czasów XIV-wiecznej przebudowy. Kościół w Szalonna, a zwłaszcza jego wschodnia część, uchodzi za jeden z cenniejszych romańskich zabytków na terenie Węgier, tym bardziej, iż we wnętrzu zachowały się także fragmenty gotyckich polichromii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gervers-Molnár V., A középkori Magyarország rotundái, Budapest 1972.
Kozák É.M., Régészeti kutatások a szalonnai református templomban, „A Herman Ottó Múzeum Évkönyve XX”, Miskolc 1981.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.