Historia
Zamek Szádvár (pierwotnie zwany Zárd, Zaard, Zaarth, Zardwar) wzniesiony został w ramach akcji fortyfikowania Węgier po najeździe mongolskim. Zbudowano go około 1242-1264 na terenach królewskich lasów Torna, później przekształconych w jeden z najmniejszych węgierskich komitatów. Pierwsza wzmianka o zamku odnotowana została w 1268 roku, w dokumencie króla Stefana V, który odnosił się do wydarzenia z 1264 roku. W tym czasie, podczas walk między królem Belą IV a jego synem Stefanem, brat ispána (komesa) Tekusa, Bács z Sáros, poddał powierzony mu przez młodego władcę zamek armii królewskiej Beli IV.
Na przełomie XIII i XIV wieku Szádvár mógł zostać na krótko zajęty przez władającego regionem Amadeja Abę, ale po upadku i śmierci możnowładcy powrócił w ręce królewskie, gdyż w 1319 roku był już majątkiem lojalnego wobec Karola Roberta rodu Drugethów. Posiadali oni zamek aż do śmierci Vilmosa Drugetha w 1342 roku. Następnie do końca XIV wieku Szádvár był zamkiem królewskim, aż w latach 1387-1392 został nadany przez króla Zygmunta rodzinie Bebków. Po krótkiej okupacji husyckiej w latach 1451-1454 zamek stał się około 1470 roku własnością rodziny Szapolyai (Zápolya), kiedy palatyn Imre Zápolya poślubił Orsolę Bebek.
W 1526 roku, w chaosie po klęsce pod Mohaczem, walk z Turkami i wojny domowej, król Jan Zápolya podarował Szádvár kanclerzowi Istvánowi Werbőczemu, jednak w wyniku zdrady zarządcy zamku w 1527 roku dostał się on w ręce Ferenca Bebeka, będącego wówczas sojusznikiem strony habsburskiej. W 1528 roku król Jan wystawił akt darowizny zamku swemu skarbnikowi Jakabowi Tornallyai, ale od tego momentu faktycznymi właścicielami byli Bebekowie, aż do 1567 roku, kiedy to zamek wpadł w ręce cesarza. Żona György Bebeka, Zsófia Patócsy, bohatersko broniła Szádvár przez ponad tydzień przed oblężeniem naczelnego wodza Górnych Węgier Lazarusa von Schwendi, ale oblężenie, które spowodowało znaczne zniszczenia, zakończyło się 14 stycznia 1567 roku, w zamian za kapitulację i możliwość swobodnego odwrotu obrońców.
Od czwartej ćwierci XVI wieku wydzierżawiany przez królewską komorę zamek przechodził przez ręce wielu właścicieli, między innymi rodziny Csáky, Pethe i Eszterházy. Po długich sporach majątkowych w 1674 roku Pál Eszterházy ostatecznie kupił część miejscowych dóbr wraz z zamkiem. W czasie powstania Thökölyego z lat 1672-1685 Szádvár zajęli antyhabsburscy kurucowie, a następnie w 1683 roku bezskutecznie oblegany był przez powracające z Wiednia wojska polskiego króla Jana Sobieskiego. W 1686 roku zamek ponownie zajęły wojska cesarskie, po czym z rozkazu Wiednia postanowiono go zburzyć, by uniemożliwić w przyszłości jego ponowne militarne wykorzystanie.
Architektura
Zamek zbudowano na szczycie wysokiego wzgórza, usytuowanego w pewnym oddaleniu od pozostałych wzniesień masywu, o wydłużonym kształcie na linii wschód – zachód i względnej wysokości 100-250 metrów, dominującego nad doliną strumienia Ménes na południu. Strome stoki wzgórza zapewniały ochronę z każdej strony, ale skaliste skarpy wyjątkowo nieprzystępne były od zachodu, północy i wschodu. Po stronie południowej nieco łagodniejszy spadek terenu umożliwił poprowadzenie drogi dojazdowej, opadającej wzdłuż stoków ku zachodowi i dalej wzdłuż zachodnich i północnych zboczy lub w stronę doliny.
Kształt zamku dostosowany został do formy skalistego szczytu wzgórza, zajmującego obszar około 200 x 70 metrów. Najstarsza część zajęła najbezpieczniejszą, środkową, a następnie także zachodnią część wzniesienia. Utworzono tam czworoboczny obwód kamiennego muru o wysokości co najmniej 8 – 10 metrów, wzmocnionego podkowiastą wieżą w narożniku południowo – zachodnim. Z wieżą tą połączono na przełomie XIII i XIV wieku mur, który otoczył w zachodniej części założenia drugi, z grubsza trójkątny dziedziniec. Zachodni narożnik nowej części zamku zabezpieczono kolejną, cylindryczną wieżą. Wraz ze starszą wieżą podkowiastą kontrolowała ona położoną poniżej drogę dojazdową do Szádvár.
Rozbudowa zamku z XVI wieku podwoiła jego wielkość oraz znacząco zmieniła jego formę za sprawą prób przystosowania obwarowań do użycia broni palnej. Do najstarszego rdzenia zamku dobudowany został wschodni dziedziniec na planie trójkąta, a przed nim, po stronie wschodniej cypel wzgórza zajęty został przez zwężające się podzamcze. W jego południowej części usytuowany został budynek bramny, natomiast wschodniego narożnika początkowo broniła obła wieża lub basteja. Mieścić się przy niej miała winda – wciągarka, odnotowana w źródłach pisanych w 1570 roku. Nieco większą, podkowiastą wieżę działową wysunięto ku podzamczu z trójkątnego dziedzińca, tak że zabezpieczała zarówno zewnętrzną jak i drugą bramę wjazdową do zamku. Ponadto trójkątny dziedziniec posiadał czworoboczną wieżę w narożniku południowym i podkowiastą w północnym.
Stary rdzeń zamku wzmocniony został w XVI wieku czterema bastejami o zaoblonych i wielobocznych kształtach, a także wielobocznym bastionem umieszczonym w poprzecznym murze pomiędzy środkowym a zachodnim dziedzińcem. Wjazd do centralnej, głównej części zamku poprzedzono prostokątnym budynkiem bramnym, wyposażonym w zwodzony most opuszczany nad wilczym dołem wykutym w skalnym podłożu. Główne zabudowania mieszkalne, wzniesione jeszcze w XV wieku, znajdowały się przy północnym i południowym murze. Były jednotraktowe i zapewne niezbyt wysokie, prawdopodobnie nie przekraczały znacznie wysokością sąsiednich kurtyn. W XVI wieku dobudowane zostały dodatkowe pomieszczenia we wschodniej części środkowego dziedzińca. Na dziedzińcu zachodnim wyróżniała się obszerna, położona mniej więcej pośrodku piwnica o wymiarach 8 x 18 metrów.
W trakcie prac budowlanych z XVI wieku obwarowana została część terenu po północno – wschodniej stronie zamku, u podnóża wzgórza, w miejscu skalnej szczeliny i ścieżki wiodącej do bocznej furty umieszczonej w pobliżu narożnika wschodniego podzamcza, gdzie funkcjonować miała wyciągarka. Przestrzenie między skałami wypełniono tam krótkimi odcinkami kurtyn oraz wysuniętym w przedpole murem tworzącym niewielki dziedzińczyk.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie zaawansowanej i wciąż, pomimo rozpoczęcia prac badawczych, słabo rozpoznanej ruiny (przed długi czas remonty i badania utrudnione były przez usytuowanie w pobliżu granicy państwowej). Na porośniętym krzewami i drzewami szczycie wzgórza widoczne są odcinki murów obronnych i relikty zabudowań, spośród których wysokością wyróżnia się kurtyna wschodnia najstarszej części założenia z XIII wieku. Ponadto widoczne są niskie ściany bastionów i wieży bramnej z XVI wieku. Wstęp na teren ruiny jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Baráz C., Dénes J., Feld I., Nováki G., Sárközy S., Heves megye várai az őskortól a kuruc korig. Magyarország várainak topográfiája 2, Budapest-Eger 2009.
Gál V., Szögliget-Szádvár Régészeti kutatásának újabb eredményei, „Castrum 19”, 1-2/2016.
Gál V., Kelemen B.Z., Ledentu 3D-ben – Szádvár tömegrekonstrukciós kísérletének forrásai és látványvilága, „Archaeologia – Altum Castrum Online”, Visegrád 2014.
Sárközy S., A történeti Torna megye településtopográfiája a kezdetektől a 18. század elejéig, Miskolc-Perkupa 2006.