Historia
Pierwszy kościół w osadzie Horpác zbudowany został w XII wieku. W początkach XIII wieku założono przy nim prepozyturę augustianów, po raz pierwszy wzmiankowaną w źródłach pisanych w 1295 roku, kiedy to biskup Miklós Tivadar z Győr mianował patrona klasztoru prepozytem. Klasztor prawdopodobnie ufundowany został przez rodzinę Agyagosi z rodu Osl, co poświadczył dokument wystawiony w 1358 roku. W nim Péter Agyagosi z rodu Osl dokonał darowizny na rzecz klasztoru augustianów w Horpác, który jego przodkowie mieli ufundować, zbudować i przeznaczyć na miejsce pochówku. Przy wręczeniu dokumentu z darowizną obecny był proboszcz Rueger z Horpác.
Od połowy XVI wieku do około 1660 roku kościół św. Piotra i Pawła znajdował się w rękach protestantów, przy czym nie pozostawiono o nim w tym okresie zbyt wielu przekazów. Według protokołu wizytacji kościelnej z 1663 roku, niegdyś bardzo bogato zdobiony kościół znajdować się miał w opłakanym stanie, doszczętnie zniszczony i opuszczony. W 1697 roku odnotowano ten sam wygląd, opisując, że ze stojącego pośrodku wsi kościoła pozostały tylko mury oraz podsklepiona, kryta gontem kaplica boczna w której odbywały się ceremonie, Mieścić się w niej miała kamienna ambona, drewniany chór i ołtarz wzniesiony ku czci Najświętszej Maryi Panny i apostołów Piotra i Pawła.
W latach 1713-1714 przystąpiono do prac remontowych. Założono nowy dach, ale w 1714 roku wciąż użytkowana była jedynie boczna kaplica. Sam kościół mógł być ponownie użytkowany od 1718 roku, kiedy to hrabia György Széchényi zlecił wykonanie w Sopron ołtarza. W 1737 roku założono nowe sklepienie nad prezbiterium, a następnie do 1747 roku ukończono prace remontowe, zasklepiono pozostałą część i wzniesiono barokową wieżę. Górny poziom tej ostatniej przebudowano jeszcze w latach 1788-1789. W latach 1892-1904 odnowiono wyposażenie kościoła, w 1928 roku Kálmán Lux przeprowadził w kościele wykopaliska, a kolejne badania i prace renowacyjne przeprowadzono w 1956 roku.
Architektura
Najstarszy kościół w Horpác był prostą, romańską budowlą, składającą się z pojedynczej nawy na planie prostokąta, zamkniętej od wschodu półkolistą apsydą. Obie te części wewnątrz łączyła arkada tęczy, na zewnątrz zaś całość opięta była cokołem. Oświetlenie prawdopodobnie zapewniały trzy niewielkie, obustronnie rozglifione okna w południowej ścianie nawy, dwa po prawej stronie portalu wejściowego i jedno po lewej stronie. Pojedynczy otwór okienny zapewne znajdował się na osi ściany zachodniej, jednym oknem lub rozłożoną promieniście triadą musiała być doświetlana apsyda. Elewacja północna nawy, zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona była otworów.
Około drugiej ćwierci XIII wieku apsyda została rozebrana, a na jej miejscu zbudowano jednoprzęsłowe prezbiterium na rzucie kwadratu, po którego wschodniej stronie umieszczono raz jeszcze półkolistą apsydę. Prezbiterium oflankowane zostało od północy prostokątną kaplicą i od południa zakrystią lub kaplicą z trójbocznie zamkniętą apsydą. Z zakrystią sąsiadował na południu podłużny, jednotraktowy i jednokondygnacyjny budynek augustiańskiej prepozytury. Nawa kościoła prawdopodobnie w większości pozostała bez zmian, jedynie we wschodniej części ściany północnej w grubości muru utworzone mogły zostać schodu wiodące na piętro lektorium lub ambonę.
W drugiej połowie XIII wieku gruntownej przebudowie poddana została zachodnia część kościoła. Na ściany nawy obok arkadkowego fryzu poprowadzonego pod okapem dachu nałożono lizeny. Przekształcono fasadę w której pogrubiony kosztem przestrzeni nawy mur wstawiono wspaniały portal. Utworzyły go uskoki wypełnione z każdej strony siedmioma kolumienkami, przy czym bogato ozdobiono także przestrzenie między kolumienkami. Każdą z kolumienek albo skręcono spiralnie, albo udekorowano w jodełkę lub ozdobiono motywami roślinnymi. Wszystkie posadowiono na cokole i wyposażono w kapitele z wydatnymi pąkami, nad którymi z gzymsu impostowego wyprowadzono wałki półkolistej archiwolty. Dodatkowo zewnętrzne narożniki po bokach portalu udekorowano płaskorzeźbionymi zdobieniami, obok których utworzono głębokie, półkoliście zamknięte wnęki na figury patronów kościoła. Półkolisty tympanon portalu zdobiła płaskorzeźbiona dekoracja figuralna.
Późnoromańska przebudowa wiązała się także z dostawieniem do południowej ściany korpusu nawy bocznej, na wschodzie zamkniętej półkolistą apsydą, dostępnej od południa portalem umieszczonym pomiędzy dwoma oknami dwudzielnymi i jednym jednodzielnym. Jej budowa musiała się wiązać z rozbiórką zakrystii. Wewnątrz nawy głównej w zachodniej części utworzona została podsklepiona, trójprzęsłowa empora. Opierała się ona na dwóch bogato profilowanych filarach, pięciu półfilarach przyściennych i filarze międzynawowym. Dostęp na piętro empory zapewniono spiralną klatką schodową osadzoną w masywnym murze po południowej stronie głównego portalu. Ponadto przebudowano prezbiterium, w którym pojedyncze przęsło zastąpiono dwoma prostokątnymi przęsłami sklepienia krzyżowo – żebrowego, a główną apsydę nieco powiększono, zastępując na zewnętrznej elewacji starsze lizeny osadzonymi na cokole wałkami.
W okresie gotyku, prawdopodobnie na skutek pożaru z około 1400 roku, prezbiterium kościoła zostało po raz kolejny przebudowane. Wzniesiono wówczas na miejscu apsydy wieloboczne zamknięcie, wzmocnione od zewnątrz przyporami pomiędzy którymi osadzono ostrołuczne okna maswerkowe. Mogła też wówczas powstać nowa, niewielka zakrystia opierająca się o wschodnią część północnej ściany prezbiterium.
Stan obecny
Kościół w Sopronhorpács był jednym z najbardziej prestiżowych dzieł architektonicznych na ziemiach węgierskich w XIII wieku. Pomimo zniszczeń poczynionych w okresie nowożytnym i barokowej przebudowy wciąż częściowo widoczne jest bogactwo imponujących zdobień o wyjątkowo wysokim poziomie artystycznym. Dotyczy to zwłaszcza zachowanego portalu zachodniego, filarów i półfilarów podtrzymujących emporę, czy filarów międzynawowych. Ponadto zachowało się gotyckie prezbiterium z arkadą tęczy, odnowionymi ostrołucznymi oknami i dwoma wnękami pod sedilia wewnątrz.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Horler M., A Sopronhorpácsi plébániatemplom, „Lapidarium Hungaricum 3”, Budapest 1995.
Jékely Z., A karinges ágostonos kanonokok templomai a középkori Magyarországon [w:] Művészettörténeti tanulmányok Tóth Sándor emlékére, Budapest 2019.
Sedlmayr J., A sopronhorpácsi plébániatemplom románkori periódusairól, „Lapidarium Hungaricum 3”, Budapest 1995.