Historia
Nie wiadomo kiedy społeczność żydowska przybyła do Sopron. Najwcześniejsze dowody na jej funkcjonowanie w mieście łączyły się z końcem XIII lub początkiem XIV wieku. Pojawienie się Żydów zapewne miało związek z przychylnym nastawieniem do tej mniejszości króla Beli IV, a ich obecność wiązała się z szybkim procesem urbanizacji Sopron, który wspomagali zajmując się głównie handlem i finansami. Do budowy murowanej synagogi, później zwanej Starą, Żydzi przystąpili około początku XIV wieku. Wraz z nią powstała także żeńska bożnica.
W połowie XV wieku gmina żydowska Sorpron liczyła około 200 osób. Pod koniec średniowiecza sfinansowała ona rozbudowę synagogi o rytualną łaźnię i szpital, a teren zajmowany przez Żydów zajmował wielkość około szesnastu działek, przy czym nie było to wydzielone getto, a integralna, centralna część miasta, w której mieszkały także rodziny chrześcijańskie.
Kres społeczności żydowskiej w Sopron nastał w 1526 roku. Została ona oskarżona o kolaborowanie z Turkami i następnie wypędzona z Sopron. Synagoga i sąsiednie zabudowania przejęli chrześcijanie, przekształcając je na pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze, poddawane w okresie nowożytnym mniejszym lub większym przekształceniom. Dopiero na początku lat 70-tych XX wieku przystąpiono do metodycznych badań i wywłaszczeń z pomieszczeń mieszkalnych okupujących zabytkowe a jednocześnie zaniedbane zabudowania.
Architektura
Synagogę tworzył zespół budynków zlokalizowanych na obszernej działce, w pobliżu jeden z głównych dróg przebiegających przez miasto na osi północ – południe. Zabudowania te znajdowały się prawie w samym środku średniowiecznego, obwiedzionego murami obronnymi miasta, przy czym aż z trzech stron sąsiadowały one z innymi, gęsto rozmieszczonymi działkami miejskimi, a od wschodu ze wspomnianą ulicą.
Najważniejsza, najwyższa część synagogi usytuowana była w głębi działki, gdzie umieszczono czworoboczny budynek na planie zbliżonym do prostokąta (lekko trapezowaty ze względu na nieregularność rzutu), posiadający wymiary około 6 x 9 metrów. Jego proste elewacje zewnętrzne rozdzielone były gzymsem kapnikowym, a całość przykrywał czterospadowy dach. Od wschodu budynek ten sąsiadował z wąskim dziedzińcem otwartym bramą na ulicę. Bardzo wąski dziedziniec oddzielał także synagogę od kolejnych zabudowań miejskich na południu. Przy całej północnej elewacji synagoga sąsiadowała z bocznym korytarzem, łączącym przedni dziedziniec z główną salą synagogi oraz z pomieszczeniem dla kobiet o wymiarach 6 x 3,5 metra. To ostatnie usytuowane było między tylnym murem obwodowym synagogi i zachodnim krańcem działki. Pomieszczenie dla kobiet, podobnie jak korytarz, podzielone było ślepymi arkadami, które częściowo służyły za dekorację, a częściowo jako miejsca do siedzenia. Północną stronę synagogi, za korytarzem, łączyły wydzielone pomieszczenia, w obrębie których funkcjonowała między innymi łaźnia rytualna. Była to konstrukcja przypominająca studnię o wymiarach 1,5 x 1,5 metra, gdzie nad poziomem wody utworzono zabitą deskami kondygnację, na którą można było się dostać prostą drabiną. W obrębie działki synagogi stał też wybudowany około XV/XVI wieku szpital oraz drugi budynek, który prawdopodobnie był przeznaczony na cele mieszkalne i gospodarcze.
Główną część synagogi stanowiła wysoka, jednoprzestrzenna sala modlitewna, dostępna od wschodu z korytarza, poprzez ostrołuczny, bogato profilowany portal z płaskorzeźbionym tympanonem. Za portalem kilka stopni w dół wiodło do nieco niżej położonej sali. Była ona przykryta trójprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym z parami dodatkowych żeber po stronie północnej i południowej. Żebra podtrzymywały nadwieszane, dość masywne, półokrągłe, krótkie służki z geometrycznymi głowicami i półkolistymi pierścieniami. Oświetlenie sali zapewniały wąskie, obustronnie rozglifione okna o półkolistych zamknięciach, a także duży okulus osadzony pośrodku ściany wschodniej. Otwory te przebito wysoko, powyżej służek, nisko natomiast znajdowały się szczelinowe otwory przebite od strony żeńskiej bożnicy, przez które liturgię mogły obserwować kobiety, oraz niewielkie otwory od strony korytarza.
Centralną część głównego pomieszczenia synagogi zajmowała drewniana bima, czyli podwyższone, sześcioboczne w planie miejsce z którego odczytywana była Tora oraz księgi prorockie, oraz z którego prowadzone były modlitwy. Tradycyjnym elementem wyposażenia była także wnęka ścienna Aron ha-kodesz, osadzona w ścianie wschodniej, służąca do przechowywania zwojów Tory. Otrzymała ona profilowane obramienie, zdobione motywami roślinnymi (liście i kiście winogron) po bokach i wzdłuż dwuspadowego zamknięcia. Pole tympanonu wypełniły wzory geometryczne w postaci różnych układów trójliści o zaostrzonych płatkach. Wnęka zwieńczona była kwiatonem. Obok Aron ha-kodesz oraz na pozostałych trzech ścianach utworzone zostały kolejne okna, mniej już ozdobne wnęki ścienne, w których można było przechowywać mniej ważne przedmioty związane z liturgią.
Stan obecny
Budynek Starej Synagogi znajduje się na ulicy Új 22, w głębi działki. Przez długi czas pozostawał nieznany dla badaczy, ukryty za elewacjami które przypominały zwykłe barokowe zabudowania, nie było też widocznych żadnych pierwotnych detali architektonicznych. Po przeprowadzeniu badań i prac renowacyjnych okazało się, że średniowieczna synagoga zachowała obwód murów praktycznie o pełnej wysokości, odnaleziono dwa wąskie, półkoliste okna po stronie wschodniej oraz zachowane okrągłe okno pośrodku u góry. Kolejne odkryto po stronie południowej, północnej i zachodniej, przy czym niektóre z nich były prawie nienaruszone, podczas gdy inne można było zidentyfikować na podstawie mniejszych części. Znalezione zostały ponadto pozostałości wczesnogotyckich sklepień, portal wiodący do głównej sali, wnęka Aron ha-kodesz, sześciokątna podstawa bimy. Wszystkie średniowieczne detale zostały poddane starannej renowacji, starano się również przywrócić pierwotny układ budynku rozbierając większość barokowych i późniejszych nawarstwień. Obecnie synagoga udostępniona jest dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jankó F., Kücsán J., Szende K., Hungarian Atlas of Historic Towns, No. 1 Sopron, Sopron 2010.
Holl I., The development and topography of Sopron in the Middle Ages [w:] Towns in Medieval Hungary, Budapest 1990.
Sedlmayr J., A soproni Ó-zsinagóga helyreállítása, „Magyar Műemlékvédelem 9”, Budapest 1984.