Historia
Społeczność żydowska przybyła do Sopron wraz z osadnikami z ziem niemieckich, przypuszczalnie pod koniec XIII wieku. Pojawienie się Żydów mogło mieć związek z przychylnym nastawieniem do tej mniejszości króla Beli IV, a ich obecność wiązała się z szybkim procesem urbanizacji Sopron, zwłaszcza po 1277 roku, kiedy to król Władysław IV Kumańczyk podniósł go do rangi wolnego miasta. Spośród miejsc żydowskiego kultu jako pierwsza powstała synagoga zwana później Starą, zbudowana na początku XIV wieku. Drugą synagogę, prywatną, będącą fundacją nieznanej, bogatej, żydowskiej rodziny, wzniesiono około trzeciej ćwierci XIV wieku. Po raz pierwszy synagoga w Sopron odnotowana została w źródłach pisanych w 1440 roku, ale nie ma pewności którego budynku wzmianka dotyczyła.
Budowa drugiej synagogi w stosunkowo niedużym mieście zapewne wiązała się z przywilejami, które w królestwie węgierskim mieli tylko Żydzi z Budy, a później z Kőszeg i Eisenstadt (Kismarton). Mogli oni mieszkać razem z cudzoziemcami, mogli bez przeszkód się przemieszczać, a także zajmować przyjmowaniem, zatrzymywaniem i sprzedażą mienia ruchomego, oraz pobieraniem odsetek od mienia ruchomego i nieruchomego. W połowie XV wieku gmina żydowska w Sorpron była liczna, zajmowała wielkość około szesnastu działek, przy czym nie było to wydzielone getto, a integralna, centralna część miasta, w której mieszkały także rodziny chrześcijańskie.
Prywatne synagoga funkcjonowała w Sopron krócej od swej starszej poprzedniczki. Przypuszczalnie już w drugiej połowie XV wieku została przekształcona w znacznie powiększone, późnogotyckie zabudowania mieszkalne. W 1526 roku zostały one zajęte i splądrowane przez chrześcijan wraz z pozostałym majątkiem żydowskim, po tym gdy oskarżono Żydów o kolaborowanie z Turkami i wypędzono. W kolejnych wiekach zabudowania dawnej synagogi szczęśliwie nie zostały rozebrane. Przechodziły losy podobne do reszty domów miejskich, ulegając stopniowym przekształceniom nowożytnym, zwłaszcza po pożarze miasta z 1676 roku.
Architektura
Synagoga wzniesiona została prawie w samym środku średniowiecznego, obwiedzionego murami obronnymi miasta, przy jednej z głównych dróg jakie przebiegały przez wzdłużną oś Sopron na linii północ – południe. Usytuowano ją w odległości zaledwie kilkunastu metrów od starszej synagogi zlokalizowanej na działce po przeciwnej stronie ulicy.
Przy wznoszeniu budynków średniowiecznych synagog kierowano się kilkoma ogólnymi zasadami, które stanowiły, że Aron ha-kodesz powinno być skierowane na wschód, budynek powinien wyróżniać się na tle otaczającej go zabudowy, poziom jego podłogi powinien być niższy niż poziom ulicy, a także synagoga powinna znajdować się nie w bezpośredniej linii ulicy. Dlatego Synagogę Prywatną zlokalizowano pośrodku działki, początkowo jako budowlę wolnostojącą, otoczoną od północy i południa sąsiednimi domami mieszkalnymi, od wschodu murem granicznym działki, a od zachodu dziedzińcem ze studnią, ograniczonym murem frontowym z bramą wejściową z ulicy.
Budynek synagogi wzniesiony został na planie krótkiego prostokąta z dłuższymi bokami na osi wschód – zachód, wewnątrz posiadającego wymiary 9,5 x 6,2 metra. Przykryty był zapewne dachem czterospadowym, a od zachodu podparty płytkimi przyporami. W dłuższej ścianie południowej przebite były dwa obustronnie rozglifione, wąskie, ostrołuczne okna wypełnione trójlistnymi i czwórlistnymi maswerkami. Kolejne pary podobnych okien znajdowały się od wschodu i zachodu, natomiast ściana północna pierwotnie była pełna, pozbawiona otworów okiennych. Dodatkowo między parą ostrołucznych okien wschodnich znajdował się okulus. Wejścia usytuowano w ścianie północnej i zachodniej. Od tej drugiej strony w XV wieku wybudowane zostało niższe skrzydło mieszczące przedsionek oraz żeńską bożnicę z której małymi okienkami kobiety mogły obserwować modły w głównej sali.
Jednoprzestrzenne wnętrze budynku przykrywało sklepienie krzyżowo – żebrowe z łękiem sklepiennym oddzielającym dwa prostokątne przęsła. Żebra podwieszono na konsolach na wysokości okiennych parapetów i spięto dwoma okrągłymi, płaskorzeźbionymi na kształt rozet zwornikami. Najważniejszym elementem wyposażenia musiała być umieszczona pośrodku sali bima, czyli podwyższone miejsce z którego odczytywana była Tora oraz księgi prorockie. Prawdopodobnie składała się ona z kolumn podtrzymujących baldachim, ale dokładny wygląd konstrukcji nie jest znany. Po stronie wschodniej na osi umieszczona była wnęka ścienna Aron ha-kodesz, służąca do przechowywania zwojów Tory. Miała ona ostrołuczne zamknięcie, obramienie zdobione motywami roślinnymi z ciągnącą się przez całą wysokość płaskorzeźbioną wicią przeplataną z liśćmi, oraz profilowany tympanon z trójliściem pośrodku.
Stan obecny
Odkrycie synagogi nastąpiło w 1957 roku przez Gyula Riedlmayera, bowiem do tego czasu pełniący funkcje mieszkalne budynek ukryty był pod nowożytnymi nawarstwieniami architektonicznymi. Dalsze badania prowadzono od 1957 roku, dzięki czemu pod koniec lat 80-tych XX wieku można było przeprowadzić odbudowę i renowację zabytku. Oprócz murów obwodowych zachowały się i częściowo zostały zrekonstruowane sklepienia, portal północny, kilka okien z trójlistnymi zamknięciami oraz okulus. Odnaleziono też tympanon wnęki Aron ha-kodesz i fragment ościeża, na podstawie których zrekonstruowano całość, ale nie udało się już ustalić fundamentu brakującej bimy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jankó F., Kücsán J., Szende K., Hungarian Atlas of Historic Towns, No. 1 Sopron, Sopron 2010.
Holl I., The development and topography of Sopron in the Middle Ages [w:] Towns in Medieval Hungary, Budapest 1990.
Sallay M., Sedlmayr J., A soproni középkori zsinagóga, „Magyar Műemlékvédelem 1959-1960”, Budapest 1964.
Sedlmayr J., A soproni középkori magánzsinagóga újbóli helyreállítása, „Műemlékvédelmi Szemle”, 1997/1-2, Budapest 1997.