Historia
Na początku I wieku n.e. nad niewielką rzeką Ikva, na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych i komunikacyjnych, założone zostało rzymskie miasto Scarabantia, rozwijające się dzięki handlowi winem, oliwą i bursztynem. Na przełomie III i IV wieku, ze względu na powtarzające się ataki barbarzyńców, zostało ono otoczone mocnymi murami miejskimi, choć ochrona nie obejmowała całej osady rzymskiej, rozłożonej na dużym obszarze, a jedynie jej centrum ośrodka. Budowa masywnych obwarowań wskazywała na duże znaczenie Scarbantii i jej roli w pośrednictwie handlowym na szlaku bursztynowym, mogła też być wspierana przez władze centralne w związku z reformą administracyjno – wojskową Panonii.
Scarabantia przetrwała upadek Cesarstwa Rzymskiego. Ludność rzymska zmieszana z plemionami z epoki wędrówek ludów zachowała cywilizację rzymską, która choć podupadła, z przerwami była kontynuowana do okresu wczesnego średniowiecza. Porzucenie miasta mogło nastąpić w czasach panowania Awarów, za których zabudowania i obwarowania przykryte zostały warstwą gruzu i ziemi. Gdy w początkach X wieku okoliczne tereny zajęli Węgrzy, mury miejskie choć zrujnowane, wciąż jeszcze stały na znacznej wysokości. Techniki budowlane przybyszy były prymitywne, mieli oni niewielkie doświadczenie w budownictwie kamiennym, dlatego stare obwarowania wykorzystali jedynie pomocniczo przy budowie własnych fortyfikacji drewniano – ziemnych. Wzniesione zostały one w ciągu stulecia między panowaniem księcia Gejzy (972–997) i króla Władysława I (1077-1095), być może jako odpowiedź na wewnętrzny i zewnętrzny kryzys oraz wojny lat czterdziestych XI wieku. W okresie tym gród został po raz pierwszy odnotowany w przekazach kronikarskich w związku z atakiem cesarza Henryka III w 1044 roku.
W X-XI wieku castrum Suprun (niem. Ödenburg) było ważnym, przygranicznym ośrodkiem, centrum komitatu, siedzibą ispánów (komesów), z których pierwszy zapewne nadał ośrodkowi nazwę od swego imienia (Sophronios). Wzniesione przez Węgrów obwarowania były na tyle silnie, że w 1096 roku okazały się zdolne do odparcia krzyżowców Gotfryda z Bouillon, a nawet ochroniły przed Mongołami w latach 1241 – 1242. W 1277 roku król Władysław IV Kumańczyk podniósł Sopron do rangi wolnego miasta, zamieszkanego głównie przez kolonistów niemieckich. W kolejnych latach królewskie darowizny, przywileje i zwolnienia z podatków pomogły zbudować nowocześniejsze obwarowania miejskie. Prace nad nimi rozpoczęto w okresie rozkwitu miasta pod koniec XIII wieku, zakończono natomiast około połowy XIV wieku. W 1409 roku odnotowana została pierwsza pisemna wzmianka o średniowiecznym głównym wejściu do miasta od strony północnej. W okresie tym Sopron było jednym z najlepiej obwarowanych miast na terenie Królestwa Węgierskiego.
W XV i XVI wieku mury miejskie utrzymywane były w dobrym stanie, modernizowano je też w związku z rozwojem broni palnej (przedpiersie, otwory strzeleckie), choć bez większych prac budowlanych powiększających obwód obronny. Wzniesiono jedynie fortyfikacje chroniące przedmieścia. Dopiero wiadomość o natarciu armii Osmanów na Wiedeń w 1529 roku i oblężeniu Kôszeg w 1532 roku skłoniła radę miejską Sopron do podjęcia większych przedsięwzięć budowlanych. Postanowiono zburzyć usytuowany w pobliżu obwarowań kościół Najświętszej Marii Panny, a uzyskane z rozbiórki kamienie wykorzystać do rozbudowy przedbramia północno – wschodniej bramy. Ten kluczowy dla obrony narożnik miasta został jeszcze wzmocniony basteją pod koniec XVI wieku. Tak ufortyfikowane miasto odparło w 1605 roku atak powstańców Stefana Bocskaya.
W XVII i XVIII wieku średniowieczne obwarowania zaczęły szybko tracić na znaczeniu ze względu na rozwój broni palnej, pomimo wzmocnienia ich w trakcie wojny trzydziestoletniej trzema bastejami i jednym bastionem dobudowanym około 1641 – 1644 roku. Zarazem miasto szybko rozrastało się poza obwód murów miejskich na teren dawnych przedmieść i podmiejskich osad. Z tego powodu fragmenty murów były rozbierane, oraz coraz dłuższych odcinkach wchłaniane przez zabudowę miejską. Kurtyny przebijano w celu udrożnienia komunikacji, a w 1821 roku rozebrano bramę Dolną. Ostatnie duże wyburzenia fortyfikacji przeprowadzono w latach 1894-1900 by zrobić miejsce dla nowego ratusza. W 1944 roku zabytkowa część miasta została dotkliwie zniszczona, ale paradoksalnie usunięcie części nowożytnych budynków odsłoniło starsze obwarowania.
Architektura
Miasto założone zostało na łagodnym zboczu opadającym ku dolinie strumienia Ikva, przepływającego po stronie północnej i częściowo wschodniej. Obwarowania Sopron założono na planie wydłużonego owalu, z dłuższą osią mniej więcej na linii północ – południe, a więc wzdłuż głównej drogi związanej z handlem bursztynem. Po północno – wschodniej stronie rozwinęła się osada rzemieślniczo – handlowa z kościołem farnym św. Michała i kościołem szpitalnym, od wschodu miasto zabezpieczone było podmokłymi rozlewiskami Ikvy, zaś od południa w nieco większej odległości z zachodu na wschód przepływał strumień Rák. Długość obwodu obwarowań wynosiła około 1100 metrów. Otaczały one obszar około 13 ha przez cały okres funkcjonowania miasta od czasów rzymskich aż po koniec średniowiecza.
W czasach rzymskich miasto chronione było wyjątkowo masywnym murem o grubości około 3 – 3,2 metra i wysokości około 8,5 metra. Zewnętrzna elewacja ścian utworzona była z dużych, regularnie obciosanych kwadr układanych nad cokołem. Wewnętrzne lico murów, zwrócone w stronę miasta, tworzyły mniejsze kamienie, ale dopasowane do siebie z niezwykłą precyzją. Szczeliny między nimi wypełniono drobnymi okrzeskami i gruzem ceglanym, zalanymi zaprawą wapienną. Na całym obwodzie mur wzmocniony był podkowiastymi basztami, gęsto rozstawionymi co około 28 metrów. Baszt było około 39, były one obustronnie wysunięte przed sąsiednie kurtyny, wyższe od nich prawdopodobnie o jedną kondygnację. Bramy usytuowano na linii głównej drogi przebiegającej przez miasto, po stronie północnej i południowej. Prawdopodobnie znajdowały się one w przejazdach z których każdy flankowany był przez dwie baszty.
W X-XI wieku rzymskie mury miejskie posłużyły jako mur oporowy, gdy Sopron otoczone zostało ziemnym wałem o szerokości około 18-20 metrów, wspartym na gęstej belkowej konstrukcji rusztowej, spoczywającej po jego wewnętrznej stronie. Dębowy ruszt tworzył skrzynie wypełnione piachem, ziemią, gliną i gruzem. Ogółem do jego budowy zużyto około 16500 metrów sześciennych drewna i 53500 metrów sześciennych ziemi. Wał wznosił się łagodnym łukiem od wewnętrznej strony w kierunku rzymskiego muru. W najwyższym punkcie palisada zapewniała obrońcom ochronę przed ostrzałem wroga, przy czym poziom chodnika straży był wyższy niż dawny chodnik towarzyszący rzymskim murom miejskim. Wczesnośredniowieczny wał opierał się o koronę rzymskiego muru, dochodzącego w okresie przebudowy w kilku miejscach jeszcze do około 6 metrów wysokości. Ta zniszczona górna część muru została uzupełniona i podwyższona węższym, drobnym kamiennym murem, który dostosował się do jej wewnętrznej płaszczyzny. Mur zapobiegał osuwaniu się bardziej stromego zbocza zewnętrznego wału. Wraz z przebudową obwarowań przestała funkcjonować pierwotna północna brama wjazdowa do miasta, którą przesunięto o kilka metrów na wschód.
W połowie XIII wieku podstawa i chodniki muru rzymskiego pokryte były warstwą gruzu i ziemi o grubości około 3 metrów. Degradacji i zniszczeniu uległy zewnętrzne części, ale rdzeń rzymskiego muru stał jeszcze mocno z X-wiecznym murem uzupełniającym na szczycie i ziemnym wałem spoczywającym po jego wewnętrznej stronie. Z tych pozostałości zbudowano wewnętrzny i środkowy pierścień murów z planowanego potrójnego obwodu średniowiecznej obrony miasta, dopełnionego fosą po stronie zewnętrznej.
Wewnętrzny pierścień murów wzniesiono w najwyższym miejscu, na szczycie wału gdzie pierwotnie przebiegała wczesnośredniowieczna palisada. Wykonany z nieregularnych kamieni osadzonych w tłustej zaprawie wapiennej, mur uzyskał około 1-2 metra grubości. Wieńczył go drewniany ganek straży na który prowadziły umieszczone w niektórych miejscach w grubości muru schody. Pomiędzy wewnętrznym a środkowym pierścieniem muru znajdował się parcham o szerokości około 6-7 metrów.
Centralny pierścień XIV-wiecznych murów tworzył naprawiony i uzupełniony rzymski mur miejski oraz jego baszty. Istniejące braki zostały wypełnione i ponownie obłożone łupanymi kamieniami o nierównych rozmiarach. Następnie środkowy mur podwyższono do około 2,8 metra wysokości (od strony wewnętrznej), przy czym miał on tylko 0,6-0,8 metra grubości w porównaniu do 3 metrów grubości rzymskiej partii, a jego wysokość od strony zewnętrznej była ze względu na obniżenie terenu ponad dwukrotnie większa. Środkowy mur w okresie średniowiecza wzmacniały około 34-39 półkolistych baszt, w części powstałych na bazie baszt rzymskich. Były one jednak płytsze, wysunięte przed kurtyny jedynie od strony zewnętrznej, a co więcej otwarte od strony miasta.
Trzeci, zewnętrzny i umieszczony najniżej pierścień murów nie miał rzymskiego ani wczesnośredniowiecznego poprzednika. Utworzono go w odległości około 5-7 metrów od muru środkowego, zaś tuż przed nim przekopano fosę o szerokości około 25-35 metrów. Napełniała ją woda ze strumienia Rák, mniejszego od Ikvy ale wyżej położonego. Około 1340 roku zbudowano śluzę i obmurowany kanał doprowadzający wodę łagodnie nachylonym stokiem do zbiornika znajdującego się przed południowym murem. Zbiornik ten pełnił nie tylko funkcje obronne ale i pełnił rolę stawu rybnego.
Wjazd do średniowiecznego miasta zapewniała brama północna (Górna, Przednia), umieszczona w wieży o czworobocznej podstawie z przejazdem w przyziemiu, powyżej pierwszego piętra przechodzącej w część cylindryczną. U schyłku średniowiecza cylindryczna część wieży kończyła się dookolną galerią nadwieszaną na konsolach, nad którą funkcjonowało najwyższe piętro przykryte wysokim hełmem. Druga brama zlokalizowana była od południowego – wschodu (Dolna, Tylna), w czworobocznej wieży usytuowanej pod lekkim skosem w stosunku do sąsiednich kurtyn. Nie została ona wzniesiona na miejscu bramy rzymskiej, która funkcjonowała po stronie południowej, ale została utworzona w nowym miejscu w związku ze zmianą szlaków komunikacyjnych (skierowana była na ważne w średniowieczu węgierskie ośrodki jak Veszprém czy Győr).
W XV-XVI wieku obwarowania miejskie były modernizowane w związku z rozwojem broni palnej. Krenelaż wieńczący kurtyny środkowego pierścienia został zamurowany i zastąpiony prostym, nieco wyższym przedpiersiem z otworami strzeleckimi o formie prostokątnych, rozglifionych do wnętrza szczelin oraz podobnie rozglifionych otworów kluczowych. W nowe otwory strzeleckie zaopatrzone zostały też baszty, które w okresie tym mogły mieć wysokość równą z kurtynami. Jeśli wcześniej były zadaszone, to przykrycia te mogły zostać w XVI/XVII wieku w większości usunięte lub nie były remontowane.
W XV wieku ufortyfikowane zostały północne przedmieścia Sopron, które musiały być bronione, by po ewentualnym zajęciu nie dawać schronienia napastnikom. Obwarowania wzdłuż strumienia Rák na południu i przy podmokłych terenach na wschodzie w dużej części miały formę drewnianej palisady, ale w kluczowych dla obrony miejscach wniesiono kamienne kurtyny. Wjazd w ich obręb zapewniały dwie bramy od zachodu i północnego – zachodu, kolejna brama znajdowała się przy kościele farnym św. Michała oraz po stronie wschodniej i południowo – wschodniej.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowało się około 60-70% obwodu rzymsko – średniowiecznych murów miejskich, w dużej jednak części obniżonych, przebudowanych oraz ukrytych za gęstą zabudową miejską. Trzy linie murów wraz z basztami pierścienia środkowego najlepiej widoczne są na odcinku południowo – wschodnim, następnie po północnej stronie ulicy Hátsókapu, w narożniku północno – wschodnim na tyłach ulicy Városház, a także na odcinku północno – zachodnim wzdłuż uliczki Várfalsétány.
Jednym z symboli i znaków rozpoznawczych miasta jest dziś północno – wschodnia brama, zwana współcześnie Wieżą Ogniową. Jej obecny kształt pochodzi z czasów przebudowy po 1676 roku, kiedy to do średniowiecznej, cylindrycznej bryły dobudowano arkadową galerię, a następnie nad nią wzniesiono dodatkową kondygnację z barokowym hełmem. Przekształceniu uległ także wewnętrzny portal, a przedbramie widoczne jest jedynie w postaci niewielkich reliktów i murów przyziemia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., Die befestigten Städte des Mittelalters in Ungarn – ein Überblick [w:] 10 Castrum Bene Konferenz, Sibiu 2007.
Jankó F., Kücsán J., Szende K., Hungarian Atlas of Historic Towns, No. 1 Sopron, Sopron 2010.
Holl I., The development and topography of Sopron in the Middle Ages [w:] Towns in Medieval Hungary, Budapest 1990.
Kissné Nagypál J., Sopron városfalairól, „Magyar Műemlékvédelem 1973-1974”, Budapest 1977.