Historia
Budowa pierwszego, późnoromańskiego kościoła na wzgórzu pod Sopron rozpoczęła się w XIII wieku, prawdopodobnie po najeździe mongolskim z 1241 – 1242 roku, a przed 1278 rokiem, kiedy to został on po raz pierwszy odnotowany w źródłach pisanych. Kościół pełnił funkcję parafialną, choć był usytuowany bardzo nietypowo, poza miejskimi murami obronnymi. Zapewne miało to związek z ulokowaniem świątyni na miejscu pierwotnie zajmowanym przez osadę z ludnością podległą węgierskiemu zamkowi czy też grodowi z IX-XI wieku, który założono na miejscu zrujnowanego miasta rzymskiego, a który około XII-XIII wieku ponownie przekształcił się w ośrodek miejski.
W drugiej połowie XIV wieku przeprowadzono gruntowną przebudowę kościoła w stylistyce gotyckiej. Od 1450 roku prowadzono dalsze prace, za sprawą których powstał transept i prezbiterium. Budowę zakończono konsekracją w 1484 roku, w której według tradycji brać miał udział sam król Maciej Korwin.
W 1529 roku, gdy miastu zagrażał turecki najazd, mieszkańcy Sopron chcieli zburzyć kościół, aby nieprzyjaciel nie mógł z jego wieży ostrzeliwać śródmieścia. Budowlę przed wyburzeniem ocaliło dwóch zdeterminowanych księży, dzięki czemu wciąż mogła ona pełnić funkcje kultowe. Od 1567 do 1584 roku wspólnie korzystali z niej katolicy i protestanci, a od 1606 do 1674 roku tylko zwolennicy Lutra. Następnie kościół powrócił w ręce katolików.
Na początku XVII wieku hajdukowie Stefana Bocskaia splądrowali kościół w trakcie antyhabsburskiego powstania, w odwecie za odmowę otwarcia dla nich bram miasta. Ogromny pożar Sopron z 1676 roku oszczędził budowlę, ale w 1728 roku spłonął cały dach kościoła. Po renowacji otrzymał on barokowe wyposażenie. W drugiej połowie XIX wieku na podstawie planów Ferenca Storno kościół został odnowiony w duchu historyzmu. Usunięto barokowe naleciałości, odnowiono w stylu neogotyckim wieżę, wymieniono część detali architektonicznych. Ostatnie większe prace renowacyjne prowadzono od 1980 do 1998 roku.
Architektura
Kościół św. Michała zbudowano na wzgórzu po północno – wschodniej stronie miasta, poza obwodem jego miejskich murów obronnych, po przeciwnej stronie strumienia Ikva, na miejscu podgrodowej osady (villa Suprun) i późniejszego przedmieścia Sopron. W miejscu tym łączyły się ważne drogi łączące Wiedeń i Bratysławę na północy z Győr na wschodzie oraz z Veszprém i Székesfehérvár na południowym – wschodzie. Od zachodu trakt biegł ku bramie miejskiej Sopron.
U schyłku średniowiecza kościół osiągnął formę trójnawowej pseudobazyliki, składającej się z pięcioprzęsłowego korpusu, wąskiego i krótkiego transeptu który nie został wysunięty poza lico ścian naw bocznych, oraz wydłużonego, zamkniętego na wschodzie wielobocznie prezbiterium. Od zachodu nawa główna poprzedzona została czworoboczną w przyziemiu wieżą, po wschodniej stronie transeptu a zarazem po bokach prezbiterium umieszczono dwie jednoprzęsłowe kaplice, zaś przy południowej ścianie prezbiterium dwukondygnacyjny aneks z zakrystią. Bryłę uzupełniła wysunięta ryzalitowo wieżyczka schodowa przy styku prezbiterium i północnej kaplicy, wieżyczka komunikacyjna po północnej stronie wieży, kolejna w południowo – zachodnim narożniku korpusu oraz w pogrubionym narożniku zakrystii.
Cała bryła kościoła opięta została uskokowymi przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem, horyzontalnie natomiast ujął ją cokół oraz gzyms kapnikowy, z tym, że ten ostatni utworzono jedynie na elewacjach prezbiterium, transeptu oraz zakrystii, natomiast ściany naw pod oknami nie zostały rozdzielone. Elewacje wieży w dolnej, czworobocznej części pozostały gładkie, wyżej zaś, w części ośmiobocznej, trzy kondygnacje rozdzielono gzymsem kordonowym. Najwyższą kondygnację zwieńczono arkadkowym fryzem maswerkowym, podobny zastosowano też w prezbiterium i na bocznych ścianach transeptu. Oświetlenie kościoła zapewniały ostrołuczne okna maswerkowe, w większości dwudzielne, na osi prezbiterium w ścianie wschodniej trójdzielne. W korpusie i transepcie zostały one obustronnie rozglifione. W prezbiterium przebito okna wyższe, z bogatszym profilowaniem. W wieży oprócz jednodzielnych okien środkowych kondygnacji zastosowano dwudzielne przeźrocza wysokiej kondygnacji z dzwonami, wypełnione maswerkami z motywami trójliści i czwórliści. Trójlistne maswerki utworzono też pomiędzy konsolami podtrzymującymi galerię otaczającą iglicę wieży, charakterystyczny element podobny do umieszczonego na wieży kościoła franciszkańskiego w Sopron.
Główne wejście do kościoła wiodło od zachodu, poprzez kruchtę w przyziemiu wieży i ostrołuczny, ujęty smukłymi kolumienkami portal z kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi, nad którymi kolumienki przekształcono w wałki archiwolty. Kolejne portale utworzono w obu nawach bocznych w drugim przęśle od zachodu, przy czym północny umieszczono w płytkim ryzalicie. Dwa następne wysokie portale, dla których zagięto gzyms kapnikowy, znajdowały się w obu ścianach szczytowych transeptu. Otrzymały wychodzące z cokołu bogate profilowanie z ostrołucznymi archiwoltami ujmującymi gładkie tympanony nad dwuramiennymi przejściami.
Wnętrze korpusu na nawy podzieliły cylindryczne, gładkie filary na okrągłych bazach, z niskimi, profilowanymi kapitelami. Masywniejsze podpory umieszczono jedynie na granicy korpusu z transeptem. Nad nawami, transeptem i prezbiterium rozwinięto sklepienia krzyżowo – żebrowe, we wschodnim zamknięciu prezbiterium o formie sześciodzielnej. W nawie głównej żebra znalazły oparcie na krótkich służkach ze wspornikami o kształcie ludzkich głów i zdobionymi motywami roślinnymi, w prezbiterium na służkach zakończonych na wysokości gzymsu podokiennego. Wyjątkiem były służki wschodniego zamknięcia, które opuszczono aż do posadzki, wyróżniane dodatkowo przerwą na konsole i baldachimy pod rzeźbione figury. Wspomniany gzyms podokienny zapewnił podział prezbiterium na dwie strefy: górną okienną oraz dolną wypełnioną profilowanymi wnękami pod sedilia. Wnęki zamknięto dwoma lub trzema ostrołukami wypełnionymi trójlistnymi maswerkami. Zakrystia przykryta została późnogotyckim sklepieniem sieciowym.
Stan obecny
Kościół św. Michała w Sopron uchodzi za jedno z kilku najważniejszych dzieł architektury gotyku, jakie zachowały się na terenie Węgier. Jego obecny wygląd jest częściowo efektem regotyzacji z drugiej połowy XIX wieku (odnowione lub wymienione detale architektoniczne, sterczyny wieńczące wieżę, wymienione wyposażenie które zastąpiło wcześniejsze barokowe). Spośród średniowiecznego wyposażenia zachowała się jedynie drewniana figura Matki Boskiej z drugiej połowy XV wieku. W ostatnich latach oczyszczone zostały wszystkie elewacje zewnętrzne zabytku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozák K., Korai sokszögzáródású templomok megjelenése az ország középső és nyugati részén, „Magyar Műemlékvédelem 9”, Budapest 1984.
Holl I., The development and topography of Sopron in the Middle Ages [w:] Towns in Medieval Hungary, Budapest 1990.
Trauttwein É., Sopron középkorából. Régi-új pompájában a Szent Mihály-templom, „Mértékadó”, október 19-25, 2020.