Historia
W 1217 roku, podczas wyprawy do Ziemi Świętej, król Andrzej II przekazał zakonowi joannitów dochody z królewskich ceł zbieranych przy bramie Wiedeńskiej w mieście Sopron. Joannici osiedlili się w mieście nieco później, w 1247 roku, za zgodą króla Beli IV, któremu Rembaldus, preceptor zakonu obiecał w zamian ochronę zachodniej granicy kraju i służbę pięćdziesięciu rycerzy. Niedługo później, około początku drugiej połowy XIII wieku, zakonnicy przystąpili do budowy na przedmieściach Sopron swej komandorii wraz z kościołem św. Jana.
Klasztor joannitów zaczął podupadać w połowie XIV wieku. W konsekwencji w 1346 roku zakonnicy przekazali miastu komorę celną i szpital, pod warunkiem, że połowa z dochodu należnego zakonowi powinna być przeznaczona na utrzymanie klasztoru i kościoła św. Jana, a druga połowa na szpital. Wkrótce potem szpitalnicy odeszli z Sopron, a ich dawne zabudowania popadły w zaniedbanie. Dopiero na początku drugiej połowy XV wieku z fundacji bogatych mieszczan kościół św. Jana poddano renowacji i późnogotyckiej przebudowie. Między innymi w 1452 roku wdowa po Pálu Fraknói przekazała darowiznę na odbudowę świątyni, a w 1507 roku żona Lénárda Wossenpergera, Veronika, przekazała gont na pokrycie dachu. Prace budowlane ciągnęły się jednak jeszcze do końca lat 20-tych XVI wieku, kiedy to założono w kościele sklepienia, czy wykuto obramienia okienne.
Okres reformacji zapewne nie spowodował większych zmian w architekturze i wystroju kościoła. W latach 1636-1773 był on używany przez jezuitów, za sprawą darowizny biskupa Győr György Draskovitsa. Po kasacie zakonu został wystawiony na licytację, dzięki czemu w 1779 roku kupił go hrabia Jakab Meskó, który odrestaurował budowlę i podarował ją miejscowej instytucji społecznej. W latach 1886-1890 kościół został gruntownie wyremontowany według planów Ferenca Storno.
Architektura
Kościół św. Jana wzniesiony został wraz z zabudowaniami komandorii joannitów na terenie północnego przedmieścia Sopron, poza obrębem miejskich murów obronnych, po przeciwnej stronie strumienia Ikva. Usytuowano go po południowej stronie traktu wiodącego na północ do Wiednia, a po przeciwnej stronie prowadzącego ku rozstajowi dróg, gdzie mieścił się szpital z kaplicą św. Elżbiety Arpadyjskiej i kościół św. Ducha. Stamtąd droga wiodła na wschód ku Győr oraz na południe do bramy miejskiej Sopron.
W okresie późnego gotyku kościół był niewielką, salową budowlą, zamkniętą na wchodzie wielobokiem, nie posiadającą wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Budowla była bezwieżowa, jedynie w narożniku północno – zachodnim umieszczono wieloboczną wieżyczkę schodową, zapewniającą komunikację z emporą. Kościół przykrywał dach dwuspadowy, wielopołaciowy nad wschodnim zamknięciem oraz ostrosłupowy nad wieżyczką komunikacyjną.
Mury kościoła opięte zostały uskokowymi przyporami ze zwieńczeniami w postaci dwuspadowych daszków i z dekoracją maswerkową na drobnych szczycikach (trójliście i czwórliście wpisane w koła i figury sferyczne). Dwie z przypór (północno – zachodnią i północno – wschodnią) ozdobiono dodatkowo płaskorzeźbioną głową i figurą, umieszczonymi pod baldachimami. Pod tą drugą utworzono też obramiony napis odnoszący się do późnogotyckiej renowacji. Podział horyzontalny elewacji zapewniał profilowany cokół, gzyms kapnikowy na wysokości parapetów okiennych oraz gzyms pod okapem dachu. Pomiędzy przyporami przebito ostrołuczne, wypełnione maswerkami okna, w większości dwudzielne, za wyjątkiem jednego szerszego okna trójdzielnego we wschodnim wieloboku. Wejście umieszczono od zachodu.
Wnętrze kościoła przykryte zostało sklepieniem sieciowym, z żebrami schodzącymi na cylindryczne służki, pojedyncze i zgrupowane w wiązki, poprowadzone do poziomu gzymsu jaki obiegł elewacje na poziomie parapetów okiennych. Służki połączono z żebrami bez pośrednictwa kapiteli, natomiast w miejscach ich połączenia z gzymsem umieszczono tarcze herbowe.
Stan obecny
Obecny wygląd kościoła jest wynikiem jego późnogotyckiej przebudowy z XV/XVI wieku oraz gruntownej renowacji z końca XIX wieku. W trakcie tej ostatniej część okien została zamurowana, usunięto cebulasty, barokowy hełm wieżyczki schodowej, wzniesiono wieżyczkę na kalenicy dachu. Efektem nowożytnych prac, ciężkim do odróżnienia na pierwszy rzut oka od oryginalnych elementów, jest również portal północny oraz płaskorzeźbiony panel nad nim. Pierwotnie zapewne tamtejsze okno miało wysokość taką jak pozostałe, gzyms nie był zagięty w celu ujęcia płaskorzeźby, a wejście wiodło tylko od zachodu. Pomimo tego kościół pozostaje cennym zabytkiem późnego gotyku, zwracającym uwagę zdobieniami na przyporach, czy sklepieniami wnętrza.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Csemegi J., A keresztelő Szent János tiszteletére épült kápolna Sopronban, „Soproni Szemle”, 5 évfoylam, 1 szám, 1941.
Holl I., The development and topography of Sopron in the Middle Ages [w:] Towns in Medieval Hungary, Budapest 1990.
Kölnei L., Varjassy P., A Jeruzsálemi Szent János Lovagrend ispotályai a középkori Magyarországon, „Orvostörténeti közlemények”, 226-229, 2014.