Historia
Średniowieczne Sopron wyrosło na ruinach rzymskiego miasta Scarabantia, założonego na początku I wieku n.e. na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych i komunikacyjnych. W okresie przejściowym, po zakończeniu administracji rzymskiej, początkowo większość zabudowy mieszkalnej zachowała funkcje użytkowe, ale stopniowo podlegała degradacji w związku z zanikiem sztuki budowlanej. Ludność napływowa z okresu wędrówek ludów, która mieszała się ze zromanizowanymi mieszkańcami, wznosiła swoje własne budowle wśród rzymskich murów, w większości o dużo niższej jakości. Pod koniec VI wieku także one popadły w ruinę, gdy ludność miasta uciekła w związku z przybyciem Awarów.
Następcą Scarabanti był zbudowany na rzymskich ruinach węgierski drewniano – ziemny gród z X-XI wieku, ważny przygranicznym ośrodek, centrum komitatu, a zarazem siedziba ispánów (komesów), z których pierwszy zapewne nadał ośrodkowi nazwę od swego imienia (Sophronios). Zabudowa grodu początkowo związana była głównie z funkcją wojskową i administracyjną. Źródła pisane odnotowywały również w castrum Suprun liczne magazyny soli, gromadzonej na zlecenie królewskie ze względu na jej podstawowe znaczenie dla ówczesnej ludności. Z solą oraz z uprawą winorośli wiązała się też rozwijająca zabudowa handlowa, rzemieślnicza i rolnicza.
Od połowy XIII wieku, zwłaszcza dzięki przywilejowi królewskiemu Władysława IV Kumańczyka z 1277 roku, a także za sprawą napływających osadników z ziem niemieckojęzycznych i osiedleniu na przedmieściach zakonu joannitów, Sopron zaczęło nabierać cech organizmu miejskiego. Przejawem tego była między innymi zmiana zabudowy mieszkalnej, coraz gęstszej, wznoszonej z kamienia. Za panowania władców Andegaweńskich, a następnie Zygmunta Luksemburczyka, miasto intensywnie się rozwijało, czego zauważalnym dowodem były rozrastające się przedmieścia, tworzone wokół starego centrum Sopron. Seria przywilejów nadanych przez królów znacznie pomogła miastu zmaksymalizować jego zalety geograficzne jako przygranicznego miasta kupieckiego. Rozwinęła się monokulturowa uprawa winorośli, a wraz z nią handel winem, chociaż uprawa winnic w bezpośrednim sąsiedztwie miasta straciła na znaczeniu. Równolegle nastąpił wzrost ludności, która na początku lat czterdziestych XIV wieku osiągnęła liczbę 4000-4200 mieszkańców. Około jedna czwarta z nich zajmowała się rzemiosłem, pozostali głównie handem i uprawą winorośli, a około jednego lub dwóch procent stanowili księża lub zakonnicy. Przyrost ludności ostatecznie około XV wieku doprowadził do wypełnienia miasta w obrębie murów obronnych gęstą zabudową.
W XVI wieku najeźdźcy tureccy nie byli w stanie zająć miasta, ale pożar z 1676 roku spowodował znaczne zniszczenia. Jego skutkiem była przebudowa domów, prowadzona w stylistyce barokowej, która jednak zachowała pierwotny układ działek, a w wielu miejscach także i samych budynków. W XIX stuleciu centrum miasta utraciło swoją dawną rolę, uwięzione na małej przestrzeni wewnątrz dawnego obwodu murów miejskich, dzięki czemu w dużej mierze zabudowa mieszkalna pozostała niezmieniona. Druga wojna światowa nie przyniosła dużych zniszczeń, ale systematyczne prace konserwatorskie na terenie miasta rozpoczęto dopiero po 1957 roku.
Architektura
Średniowieczne miasto podzielone zostało wewnątrz obwodu obwałowań, a następnie murów miejskich, dość regularnym układem działek. Prawdopodobnie najpierw wytyczono działki wokół wału, które ze względu na jego szeroką podstawę były dłuższe niż działki w blokach wewnętrznych. Zamknięty soczewkowaty obszar między linią ulicy wschodniego rzędu działek a linią drugiego rzędu działek zachodnich nie mógł być już rozplanowany z pełną regularnością. Podobna sytuacja miała miejsce w centralnej części miasta, rozdzielonej dwoma ulicami wychodzącymi z północnego, głównego placu rynkowego. Ulice te łączyły się w środkowej części miasta i podążały jednym traktem ku placowi na południu miasta, a następnie do bramy miejskiej.
W XII-XIII wieku większa część zabudowy mieszkalnej Sopron była jeszcze konstrukcji drewnianej. Regularne, prostokątne działki zajęte były od frontu (od strony ulic) jedno lub dwukondygnacyjnymi domami. Te niższe mogły być wznoszone w konstrukcji zrębowej, gdzie ściany składały się z ułożonych poziomo wieńców z belek, dla wyższych natomiast bardziej nadawała się technika szachulcowa, w której drewniany szkielet domu wypełniano gliną wymieszaną z trocinami lub wiórami. Część z domostw zrębowych miała charakter półziemianek, częściowo zagłębionych w ziemi. Na tyłach parcel bogatsi mieszczanie posiadali kamienne domy o wieżowym charakterze. Te dwupiętrowe budowle sprawiały wygląd wież obronnych, ale głównie pełniły rolę reprezentacyjną. Były to najstarsze średniowieczne zabudowania murowane, wznoszone głównie w środkowej części miasta od drugiej połowy XIII wieku. Na samych krańcach działek znajdowała się drewniana zabudowa gospodarcza.
W XIV wieku typowy dom w Sopron był budynkiem na planie prostokąta o długości około 15-18 metrów, przykrytym dachem dwuspadowym skierowanym szczytem ku ulicy lub rzadziej z kalenicą równoległą do drogi. Domy pierwszego typu, szczytowe, sytuowano na skrajach działek, pozostałą część natomiast ogradzano i przeznaczano na dziedzińce. Przeważały domy jednopiętrowe i jednotraktowe. Nie były one podpiwniczone ze względu na wysoki poziom wód tutejszych potoków, stawów rybnych i fosy miejskiej, ale część z pomieszczeń mogła się znajdować lekko poniżej poziomu gruntu ze względu na wielowiekowe nawarstwienia.
Wewnątrz parter typowego domu szczytowego składał się najczęściej z trzech pomieszczeń, pełniących funkcje gospodarcze i magazynowe związane z produkcją wina, w domach rzemieślników przeznaczanych na warsztaty. W budynkach o osi wzdłużnej ułożonej prostopadle w stosunku do ulicy, od strony fasady znajdowała się sień, oświetlana tylko wąskimi oknami szczelinowymi, często po jednym z każdego boku portalu wejściowego. Domy handlarzy musiały mieć od strony ulic duże otwory przeznaczone do prowadzenia działalności, ale w Sopron było to rozwiązanie rzadkie, zapewne z tego powodu, iż na placach i przy bramach było dużo straganów z towarami. Izby na parterze przykrywane były drewnianymi stropami. Komunikację pionową zapewniać musiały drewniane schody, umieszczane w środkowych pomieszczeniach albo od strony zewnętrznej na tyłach budynku. Środkowe i tylne pomieszczenia parteru mogły też pełnić rolę kuchni. Pomieszczenia na piętrze miały już charakter mieszkalno – reprezentacyjny. Ich oświetlenie od strony ulicy zapewniała popularna w okresie gotyku triada zamykanych ostrołucznie, schodkowo lub trójliśćmi okien, często ujmowana w dużą, ostrołukową blendę lub wnękę, rozwiązanie znane już wcześniej z architektury zamkowej. Charakterystyczne było także powiększanie przestrzeni mieszkalnej pięter poprzez wysuwanie fasad ku ulicy, gdzie podpierane były na rzędzie konsol. Wnętrza pięter nie były podsklepiane, ale niektórzy mieszkańcy pojedyncze pomieszczenia pokrywali wzdłuż ścian drewnianymi okładzinami w celu lepszej akumulacji ciepła.
Obok domów szczytowych wolną przestrzeń przeznaczano na wąskie dziedzińczyki czy też przejścia wiodące na tyły działek. Od strony ulicy były one zamykane murami z szerokimi, ostrołucznymi portalami. Z czasem nad tymi przejazdami tworzono na piętrach pomieszczenia, połączone z piętrami sąsiednich zabudowań, dzięki czemu cały budynek w planie tworzył kształt litery L. Przypuszczalnie takie rozwiązanie stosowano również w niektórych przypadkach dla całkowicie nowo budowanych domów, gdzie nie miały miejsca dwa okresy budowy. Na parterze części budynku znajdującej się po drugiej stronie bramy sytuowano zwykle wąskie pomieszczenie z osobnymi drzwiami wychodzącymi na ulicę, które mogło pełnić rolę warsztatu lub sklepu.
Jako trzeci, rzadszy typ domu, funkcjonowały rozwiązania zbudowane na tyłach większych parcel, osią równolegle do ulicy. Budynki te także miały dwie kondygnacje, na parterze dwa większe pomieszczenia, a na piętrze izby z bogato zdobionymi oknami wychodzącymi na dziedziniec oraz czasami z dużymi rozetami skierowanymi na sąsiednie działki. W kilku przypadkach na parterze takich domów obok drzwi umieszczano wąskie pomieszczenia, które przykrywano sklepieniem krzyżowo-żebrowym i zaopatrywano we własne wyjście na ulicę. Domy te związane były z bogatszą, patrycjuszowską częścią ludności miasta.
W XV i XVI wieku, wraz ze wzrostem liczby mieszkańców, zabudowa mieszkalna zagęszczała się, zajmowane były kolejne dziedzińczyki i dotychczas wolne przestrzenie między budynkami, w efekcie czego zabudowa odeszła od układu prostopadłego w stosunku do ulicy ku zabudowie na całej szerokości parceli. Charakterystycznymi cechami planu były wąskie uliczki między domami. Najszersze z nich służyły jako przejścia dla pieszych, inne zostały wytyczone jako kanały deszczowe i kanalizacyjne. Domy w Sopron nadal rzadko kiedy były wyższe ponad pierwsze piętra, ale ich fasady stawały się coraz bardziej urozmaicone i bogatsze. Na piętrach nadwieszano ozdobne wykusze okienne, prostokątne i wieloboczne, wypełniane późnogotyckimi otworami z maswerkami. Okna na piętrach coraz częściej miały czworoboczne, profilowane ościerza przedzielane krzyżami, powiększano też dawne szczelinowe otwory na parterze, a wnętrza niejednokrotnie przykrywano sklepieniami.
Stan obecny
Obecnie centrum Sopron posiada wciąż czytelny układ zabudowy nadany miastu w okresie średniowiecza. Niestety jednak zdecydowana większość domów mieszkalnych utraciła gotyckie cechy stylistyczne za sprawą barokowych i późniejszych przekształceń, a średniowieczne detale architektoniczne widoczne są w niewielu miejscach, głównie tam gdzie przeprowadzane były badania architektoniczne, prace renowacyjne i rekonstrukcyjne. Jednym z takich przykładów jest dom przy ulicy Új pod numerem 16, poddany gruntownej regotyzacji, która wydobyła spod nowożytnych tynków bogato profilowane okna z maswerkami, prostsze okna przyziemia oraz portal bramny. Dom ten związany był z rzeźbiarzem Ernő Szakálem, konserwatorem zasłużonym dla renowacji średniowiecznych zabytków. Warto także zwrócić uwagę na dom Gambrinusa przy głównym placu rynkowym, podarowany w 1422 roku przez Zygmunta Luksemburczyka radzie miejskiej z przeznaczeniem na ratusz. Na piętrze jego fasady zachowały się późnogotyckie, schodkowo zamknięte obramienia okien, a wewnątrz dwie ścienne wnęki z trójlistnymi maswerkami.
pokaż dom przy ul. Új 16 na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., Buda és Sopron – a magyar középkori városi lakóházak kutatásának mérföldkövei [w:] Kő kövön, red. E.Szentesi, K.Mentényi, A.Simon, Budapest 2013.
Jankó F., Kücsán J., Szende K., Hungarian Atlas of Historic Towns, No. 1 Sopron, Sopron 2010.
Holl I., Középkori régészet IV. – Városkutatás, „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, 62 (2), 2011.
Holl I., The development and topography of Sopron in the Middle Ages [w:] Towns in Medieval Hungary, Budapest 1990.