Historia
Kościół pod wezwaniem św. Jerzego we wsi Szőlős (później zwanej Nagyszőlős, a ostatecznie Somlószőlős) zbudowany został w czasach Arpadów, między drugą połową XII wieku a początkiem XIII stulecia. Jeszcze przed końcem XIII wieku, w związku ze wzrostem liczby mieszkańców, budowla została znacznie powiększona o więżę, przedłużenie nawy i prezbiterium. Pod koniec XIV wieku nowi właściciele wsi z rodu Vezsenyi udekorowali wnętrze kościoła malowidłami (wynajmując artystów wyszkolonych we Włoszech, ale też i prowincjonalnych).
Co niezwykłe kościół najpewniej w średniowiecznej, niezmienionej formie przetrwał czas walk wewnętrznych i z muzułmanami, okres tureckiej okupacji i wyzwolenie kraju. Wizytacja biskupiego wysłannika z 1698 roku odnotowała, że był podupadły ale bez zniszczonych murów, czy innych konstrukcyjnych ubytków. W 1724 roku rodzina Zichy zreorganizowała parafię katolicką we wsi i odebrała kościół luteranom. Rok później hrabia János Zichy podpisał kontrakt z mistrzem stolarskim i murarskim na roboty remontowe i budowę nowej wieży. Wzniesiono też wówczas nową zakrystię oraz prawdopodobnie wymieniono zadaszenie całej budowli. Odbudowany i nowo wyposażony kościół został konsekrowany w 1725 roku ku czci św. Michała. Kolejny remont miał miejsce w 1771 roku, a sto lat później ród Zichy dobudował od południa aneks z kryptą. W tym samym czasie kościół został ponownie otynkowany wewnątrz i na zewnątrz, zamurowano pierwotne okna oraz przebito nowe. W 1912 roku usunięto gontowe pokrycie dachu zastąpione dachówką, zaś w 1946 roku kościół odbudowano ze zniszczeń wojennych zakładając nowy hełm wieży.
W 1965 roku zawaleniu uległa zakrystia, co zmusiło miejscową parafię do przeprowadzenia gruntownych prac remontowych, dzięki którym po zerwaniu nowożytnych tynków odkryta została romańska przeszłość kościoła i jego zabytkowy charakter. Profesjonalna renowacja miała miejsce w latach 1969-1970, w latach 1971-1972 odrestaurowano ścienne malowidła.
Architektura
Kościół usytuowany został na niewysokim wzgórzu, na skraju wsi leżącej u podnóża góry na której na początku XIV wieku wzniesiono zamek Somló. Jak większość średniowiecznych kościołów otoczony był ogrodzonym cmentarzem (od XIV wieku kamiennym murem). Pierwotnie była to typowa, niewielka budowla romańska, składająca się z prostokątnej w planie nawy, od wschodu zamkniętej półkolistą, płytką apsydą. Z zachodniej części nawy najpewniej wyrastała nieduża, czworoboczna wieża, której piętro miało formę empory otwartej na nawę.
Oświetlenie kościoła oprócz jednego lub dwóch okien w apsydzie zapewniały trzy obustronnie rozglifione, szczelinowe, półkoliście zamknięte okna, przebite na jednym poziomie w południowej ścianie nawy. Czwarte okno południowe umieszczono nieco wyżej, tak by mogło doświetlać emporę. Ściana północna zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona była otworów. Wejście znajdowało się od południa w portalu o półkolistym, płaskorzeźbionym motywem Agnus Dei tympanonie. Wnętrze za wyjątkiem zapewne przykrytej konchą apsydy nie było podsklepione. Całość bryły kościoła pozbawiona była szczególnego bogactwa architektonicznego, nawiązując do kręgu średniowiecznej architektury ludowej.
Przed końcem XIII wieku kościół znacznie przedłużono ku stronie wschodniej, podwajając powierzchnię nawy. Nowa część uzyskała tą samą szerokość i mury podobnej grubości. Konieczne było rozebranie romańskiej apsydy, natomiast w miejscu połączenia starszych i nowszych murów ściany od północy i południa wzmocniono pojedynczymi przyporami. Na wschodzie nawę zamknięto wczesnogotyckim już prezbiterium, nieco węższym od nawy, niższym, zamkniętym trzema ścianami, przy czym ściany północną i południową wzniesiono także pod skosem. W części zachodniej kościoła zlikwidowano pierwotną wieżę, wzniesiono natomiast przed fasadą nową, czworoboczną, wtopioną w korpus jedynie w niewielkim stopniu.
Oświetlenie nowej części nawy zapewniły okna umieszczone w ścianie południowej. Były one wciąż bardzo wąskie, ale zakończone już ostrołukowo. Przebito je bardzo wysoko, obustronnie rozglifiono. W późniejszym okresie gotyku przebito pojedyncze, większe okno zamknięte trójliściem, natomiast w prezbiterium umieszczono trzy okna wczesnogotyckie, podobne do tych z nawy. Elewacja północna kościoła konsekwentnie nadal nie posiadała żadnych otworów. Komunikację ułatwiono nowym ostrołucznie zamkniętym, profilowanym portalem południowym.
Wnętrze nawy po przebudowie nadal przykrywał płaski, drewniany strop. Sklepieniem pięciodzielnym przykryto prezbiterium, otwarte na nawę wysoką, ostrołuczną arkadą tęczy. Pod koniec XIV wieku wewnętrzne elewacje pokryto malowidłami, umieszczając na północnej i południowej ścianie nawy oraz na arkadzie tęczy cykl scen z legendy o św. Jerzym (walka ze smokiem, uratowanie księżniczki, tortury i śmierć świętego). Przypuszczalnie by były one lepiej widoczne przebito wspomniane powyżej większe okno południowe.
Stan obecny
Kościół w dużej części odzyskał średniowieczny wygląd za sprawą prac renowacyjnych z drugiej połowy XX wieku. Niestety od południa nawa z końca XIII wieku zasłonięta jest nowożytnym aneksem, przebudowie uległa też w XVIII wieku wieża zachodnia. Spod nowożytnych tynków wydobyte i odrestaurowane zostały romańskie i gotyckie okna, widoczny jest również portal z XII/XIII wieku, a wewnątrz pozostałości XIV-wiecznych fresków.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Koppány T., A somlószőlősi r.k. templom helyreállítása, „Magyar Műemlékvédelem 1971-1972”, Budapest 1974.