Historia
Zamek Somló („castrum Somlo”) wymieniony został po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1352 roku, gdy odebrany został przez króla Ludwika Wielkiego Jánosowi, synowi Csenika i podarowany następnie „pro honore” Benedekowi Himfi. Zbudowany został prawdopodobnie niewiele wcześniej, w drugiej ćwierci XIV wieku, przypuszczalnie za czasów wspomnianego Csenika, nadwornego rycerza króla Karola I pochodzenia czeskiego, lub najwcześniej na przełomie XIII i XIV stulecia. Csenig, który pojawił się w źródłach pisanych w 1328 roku, był w latach 1342-1344 ispánem komitatu Veszprém i na tym stanowisku zarządzał królewskimi zamkami. Przypuszczalnie w tym czasie był także królewskim komornikiem Somló. Powodem budowy zamku mogła być chęć utrwalenia władzy króla Karola I, pierwszego z dynastii Andegawenów, który próbował wszędzie organizować majątki królewskie w oparciu o domeny zamkowe.
W latach 1386 – 1389 zamek (zwany wówczas Apachasomlyo) znajdował się w posiadaniu skarbnika Miklósa Zámbó z Mezőlaki, który przeprowadzić miał pierwsze naprawy budowli. Król Zygmunt Luksemburski najpierw odkupił zamek od Miklósa (zwrócił kwoty poniesione na naprawy), a później wymienił go na inna budowlę z Miklósem Garai. Podczas walk wewnętrznych po śmierci Zygmunta i Albrechta Habsburga, w 1440 roku zwolennicy Władysława I (Władysłwa III Warneńczyka) na krótko zdobyli Somló, które już latem 1446 roku odbił László Garai. Po jego śmierci Jób Garai wymienił zamek w 1461 roku z Jánosem Antymusem z Tapsonyi na Szigetvár, ale odzyskał Somló w 1470 roku, gdyż Antymus przekształcił zamek w gniazdo złodziei najeżdżających sąsiadów i z powodu licznych skarg został skazany królewskim wyrokiem na konfiskatę majątku. János Antimus, uciekając przed procesem, wymienił Somló z Imre Szapolyi na Németi w komitacie Szatmár i 24 beczki wina rocznie. W tym samym czasie Jób Garai pozwał Antymusa przed królem w sprawie wymiany zamków Somlyó i Szigetvár. Proces zakończył się ostatecznie we wspomnianym 1470 roku, a na skutek wyroku János Antymus musiał zwrócić Somló.
W latach 70-tych XV wieku część dóbr Somló należała do Jóba Garai a część do rodu Szécsi. Jób Garai wykupił własność Szécsów w 1479 roku i odsprzedał zamek królowi Maciejowi Korwinowi, który w tym samym roku podarował go Pálowi Kinizsi. Na polecenie nowego, możnego właściciela na zamku przeprowadzono prace budowlane, wznosząc zewnętrzny obwód obwarowań. Po śmierci Kinizsiego zamek trafił w ręce Istvána Somló z Szapolyi, który sprzedał go w 1495 roku Tamásowi Bakóczowi, biskupowi Egeru, późniejszemu arcybiskupowi ostrzyhomskiemu. W 1517 roku Bakócz zostawił Somló w testamencie swemu bratankowi Péterowi Erdődy, ale wcześniej dokonał znacznej przebudowy zamku, skupionej tym razem na części mieszkalno – reprezentacyjnej a nie obronnej.
Péter Erdődy był właścicielem Somló do 1547 roku. Następnie zamek należał do Andrása Chorona (Csórona) z Devecseri. Jego potomek, János Choron był ostatnim męskim spadkobiercą rodu, po którego śmierci w 1584 roku podupadły już zamek został przekazany na żeńską część potomstwa. Córki Jánosa podzieliły się majątkiem, przy czym budowla przeszła za sprawą koligacji małżeńskich w ręce Istvána Liszthy. Pod koniec XVI wieku rozpoczęły się długotrwałe procesy sądowe o majątek, co wpłynęło na dalsze pogorszenie stanu zamku. Pomimo tego funkcjonował on do około 1707 roku, gdy czasowo zajęli go kuruccy powstańcy. Po upadku walk o niepodległość zamek ostatecznie utracił znaczenie i choć był jeszcze w 1735 roku przedmiotem transakcji handlowych Erdődych, ostatecznie został porzucony i popadł w ruinę.
Architektura
Zamek zbudowany został na północnym cyplu wielkiego i wysokiego wzgórza, wulkanicznego stożka usytuowanego samotnie pośrodku płaskowyżu po północnej stronie Balatonu. Kształt bazaltowego cypla wymusił wzniesienie budowli wydłużonej na linii północny – wschód, południowy – zachód. Wysokie i strome stoki chroniły zamek praktycznie z każdej strony, jedynie na południowym – zachodzie wąska szyja łączyła się z pozostałą częścią wzgórza. Przecięto ją poprzecznym przekopem, by zabezpieczyć drogę dojazdową i najbardziej prawdopodobną stronę z której poprowadzony mógł być atak. Dodatkową ochronę stanowiły też ziemne wały, przypuszczalnie zwieńczone drewnianymi obwarowaniami.
Najstarsze zabudowania zajęły najwyżej położoną część cypla, usytuowaną mniej więcej pośrodku późniejszego założenia. Przypuszczalnie miały one formę czworobocznego budynku lub wieży, początkowo wolnostojącej lub połączonej z obwarowaniami drewniano – ziemnymi. Pod koniec XIV wieku wieżę tą połączono z murem obronnym, który po wschodniej stronie wydzielił wąski, podłużny dziedziniec. Być może najstarsza wieża została wówczas rozebrana, a pozostawioną jedną z jej ścian wtopiono w południowo – zachodni odcinek nowych obwarowań.
W okresie przebudowy górnej części zamku wzniesiono także jego dolną część – podzamcze, usytuowane po stronie zachodniej. Dostęp do niego zapewniał czworoboczny budynek bramny, połączony z kurtynami muru podzamcza, ale w całości umieszczony wewnątrz obwodu, na terenie dziedzińca. Prowadził do niego zwodzony most przerzucony nad poprzecznym przekopem wykutym w skalnym podłożu. Około przełomu XIV i XV wieku budynek bramny powiększono od strony północnej. Nowe pomieszczenie otwierało się na dziedziniec trzema oknami, a od północy drzwiami i oknem.
Wielka i długotrwała przebudowa z drugiej połowy XV wieku znacznie zmieniła wygląd obu części zamku. Zarówno południowo – zachodnie podzamcze jak i zamek górny otoczono wówczas pierścieniami murów, przy czym zewnętrzny mur zamku górnego objął także zachodni narożnik podzamcza wraz z pierwotną bramą wjazdową do Somló. Zmieniło to komunikację na zamku, która po przebyciu poprzecznego przekopu prowadziła odtąd obok zamurowanego przejazdu dawnej bramy, międzymurzem po stronie zachodniej i północnej, gdzie prostym portalem osiągano dziedziniec podzamcza. Na dziedzińcu tym nietypowo usytuowano wolnostojącą czworoboczną wieżę, zapewne połączoną nadwieszanym gankiem z zamkiem górnym. Jeśli był to jedyny sposób na dostanie się do rdzenia zamku, to był on wyjątkowo dobrze zabezpieczony, ale i niedostępny dla konnych. XV-wieczne mury wyposażono w otwory strzeleckie przystosowane do użycia ręcznej broni palnej (kluczowe), a w miejscach gdzie przebiegały wzdłuż krawędzi stoków wzmocniono masywnymi przyporami.
Na zamku górnym prace z drugiej połowy XV wieku sprawiły, że północno – wschodni, wąski narożnik dziedzińca wypełniony został budynkiem pałacowym. Miał on trzy kondygnacje połączone klatką schodową. W stronę dziedzińca zwrócony był w przyziemiu dwoma wysokimi, ostrołucznymi arkadami, za którymi znajdował się przedsionek. Po stronie południowo – wschodniej zamku górnego utworzono podłużne, podpiwniczone skrzydło, wysunięte w stronę dziedzińca czworobocznym ryzalitem. W południowej części skrzydła zlokalizowano w przyziemiu kuchnię, zwieńczoną charakterystycznym, wielobocznym kominem. W średniowieczu jednak ten okazały komin nie był widoczny z zewnątrz, gdyż znajdował się pod połacią dachu, w większej części na poddaszu. Do wyposażenia kuchni należał także otwór i kanał wykuty w murze, którymi pozbywano się brudnej wody poza obręb zamku. Po północno – wschodniej stronie zamku górnego, na stokach cypla, zbudowano wolnostojącą wieżę strażniczą, oddzieloną krótkim przekopem, przypuszczalnie połączoną z rdzeniem zamku nadwieszanym, drewnianym gankiem.
Na początku XVI wieku południowo – zachodnią i południowo – wschodnią część dziedzińca podzamcza wypełniono dwoma długimi skrzydłami zabudowy. Ich pomieszczenia ułożono w układzie jednotraktowym, przy czym skrzydło zachodnie wchłonęło dawny XIV-wieczny budynek bramny z pomieszczeniem po stronie północnej (co ciekawe w przyziemiu część tą zasypano gruzem zamiast utworzyć nowe izby). Obronność zamku zeszła już wówczas na dalszy plan, gdyż nowy budynek zachodni, pomimo iż stanowił fasadę zamku, przepruto od strony dziedzińca i od strony wjazdu dużymi, czworobocznymi oknami. Wejście na piętro możliwe było podobnie jak na zamek górny, za pomocą ganku z wolnostojącej wieży na dziedzińcu.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie trwałej ruiny, z większością murów pochodzącą z czasów XV i XVI-wiecznej rozbudowy. Zachował się obwód murów podzamcza wraz z międzymurzem pełniącym rolę drogi wjazdowej, oraz niezadaszone, ale wciąż wysokie ściany skrzydła zachodniego pałacu z początku XVI wieku (wewnątrz których ukryte są relikty budynku bramnego z XIV wieku). Skrzydło południowe za wyjątkiem ściany zewnętrznej zostało mocno zdegradowane i czeka na badania oraz odkopanie ze zwałów gruzowiska. Na poziomie gruntu widoczne są tylko relikty wolnostojącej wieży na dziedzińcu podzamcza. Zamek górny w najlepszym stanie posiada cenną średniowieczną kuchnię, ryzalit skrzydła południowo – wschodniego oraz narożny, północno – wschodni zrujnowany budynek pałacu z drugiej połowy XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fülöp A., Vár a szőlők felett: Somló vára, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám augusztus, Pécs 2012.
Koppány T., A Veszprém megyei Somlyó vára, „Magyar Műemlékvédelem”, szám 14, Budapest 2007.