Historia
Pierwszy, romański kościół farny w Patak (Sárospatak) prawdopodobnie zbudowany został w XIII wieku. W pierwszej połowie XIV wieku zastąpił go gotycki kościół, konsekrowany pod wezwaniem św. Jana. Miał on duże znaczenie, gdyż był bezpośrednio podporządkowany arcybiskupowi ostrzyhomskiemu, a nie podlegał zwierzchnictwu lokalnego biskupstwa. Przywilej taki zwykle dotyczył świątyń królewskich, w Patak jednak mógł być związany z tym, że była to osada cudzoziemców (hospes).
W pierwszej połowie XV wieku zbudowany został nowy, późnogotycki kościół, stanowiący integralną część systemu fortyfikacji miasta. Na przełomie XV i XVI wieku przebudowana została jego wschodnia część, ale nadal pełnił on rolę sakralną w powiązaniu z obronną. W pierwszej połowie XVI wieku, kiedy po klęsce pod Mohaczem panami miejscowego zamku została rodzina Perény, kościół wraz z nimi stał się protestancki. Nie spowodowało to jednak większych zmian architektonicznych w bryle kościoła, a pod koniec XVII wieku ponownie stał się on katolicki.
W 1671 roku Zsófia Batory przekazała kościół św. Elżbiety niemieckim oddziałom Habsburgów, jako część fortyfikacji zamku. Żołnierze wykorzystywali go w całości do celów wojskowych. Między innymi hrabia Stahrenberg zamknął bramy miejskie, a zamiast tego wybił w murach kościoła dwa duże portale, przez które można było wjechać wozem. Przejazd ten przejął wówczas rolę bramy miejskiej. Po epizodzie Stahrenberga, w latach 1683-1686, podczas wojny o niepodległość Imre Thököly, kościół ponownie należał do reformatów, po czym na stałe powrócił w ręce katolików.
W 1737 roku Sárospatak zniszczył ogromny pożar, którego ofiarą padł także kościół. W kolejnych latach został on tymczasowo naprawiony, ale do 1779 roku stan budowli pogorszył się do tego stopnia, że trzeba było go zamknąć. Następnie zaczęto go odnawiać, kończąc prace przed 1787 rokiem. W efekcie zamurowano połowę gotyckich okien, zniszczone sklepienie gotyckie zastąpiono barokowym, zmieniono wystrój wnętrza, a przed zachodnią elewacją wybudowano nową ośmioboczną wieżę.
Architektura
Kościół z pierwszej połowy XV wieku był halową budowlą składającą się z trójnawowego, pięcioprzęsłowego korpusu oraz dwuprzęsłowego prezbiterium o szerokości nawy głównej, na wschodzie zamkniętego wielobocznie (pięć ścian ośmioboku). Od południa, na wysokości czwartego przęsła nawy bocznej licząc od zachodu, wybudowany został czworoboczny aneks przypominający wieżę, będący zarazem głównym wejściem do kościoła z kruchtą w przyziemiu.
Cechą charakterystyczną świątyni było wkomponowanie jej w obwarowania miejskie, gdyż północna ściana korpusu znalazła się na linii murów miejskich. Z pozostałych stron przykościelny teren obwiedziony był obłym w planie murem w linii którego na południowym – zachodzie stała czworoboczna wieża – dzwonnica, a na południu kaplica – ossuarium o formie rotundy z półkolistą apsydą. W nieco dalszej odległości, już poza murem kościelnym, znajdował się budynek szkoły parafialnej.
Mury kościoła od strony zewnętrznej opięte zostały regularnym rytmem wysokich, uskokowych przypór, w narożnikach usytuowanych pod skosem. Pomiędzy nimi przebite zostały wysokie, ostrołucznie zamknięte i obustronnie rozglifione okna, wypełnione przeważnie trójdzielnymi maswerkami. Wnętrze korpusu podzielone było na nawy czterema parami filarów. Nad kruchtą znajdowała się kaplica, która otwierała się do wnętrza kościoła ogromną arkadą, arkadą też połączone było prezbiterium z nawą główną. Wejście na piętro, do kaplicy, zapewniała spiralna klatka schodowa umieszczona w narożniku północno – zachodnim wieży.
Na przełomie XV i XVI wieku gruntownie przebudowane zostało prezbiterium kościoła. Dobudowane zostały dwie nawy boczne, zlikwidowano wieloboczne zamknięcie, a całość kościoła uzyskała plan prostokąta o wymiarach 40 x 17 metrów. Nowe ściany opięto podobnymi, wysokimi, uskokowymi przyporami, przy czym pozostawiono dwie przypory wschodnie starych naw bocznych korpusu, które odtąd wyróżniały się nietypowo ukośnym ułożeniem przy prostych ścianach wzdłużnych kościoła. Nową wschodnią część kościoła oświetliły posobne, ale niższe okna ostrołuczne, z trójdzielnymi maswerkami. Jako, że po wschodniej stronie kościoła znajdowała się brama miejska, we wschodniej ścianie przebudowanego prezbiterium utworzono trzy otwory strzeleckie.
W trakcie przebudowy zmienione zostało również wnętrze korpusu kościoła, w które wprowadzono nowe filary ośmioboczne, mające u dołu kwadratowo – graniastosłupowy cokół. Nie zbudowano ich dokładnie w miejscu systemu podpór poprzedniego kościoła, ale z niewielkim przesunięciem. Od końca XV wieku było ich sześć par, dzielących przestrzeń na trzy nawy i siedem przęseł długości. Wnętrze kościoła było podsklepione.
Stan obecny
Kościół św. Elżbiety zachował układ z okresu końca średniowiecza, ale jego bryła częściowo różni się od stanu pierwotnego, za sprawą obniżenia pierwotnej dominanty budowli – wieży południowej, a dostawienia od zachodu wieży nowożytnej. Dobudowanie tej ostatniej zniszczyło także szczytową elewację zachodnią. Ponadto nie zachowały się gotyckie sklepienia oraz klatka schodowa wiodąca do kaplicy południowej. Pomimo tego kościół jest jednym z najważniejszych zabytków późnego gotyku na Węgrzech, a zarazem jednym z mniej znanych, zapewne z powodu przyćmienia pobliskim zamkiem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Molnár V., Beszámoló a sárospataki gótikus templom 1964. évi ásatásáról, „A Móra Ferenc Múzeum Évkönyve”, 1964-1965/2, Szeged 1966.