Historia
Nazwa zamku „Salgow” po raz pierwszy bezpośrednio wspomniana została w dokumencie wydanym w 1341 roku, w sprawie rewizji majątków należących do sąsiedniego zamku Somoskő. Odnotowano w nim, że jego właścicielami w tym czasie byli bracia Illés i Miklós, zwani Tarjánie, członkowie rodu Kacsics. Ich przodkiem w połowie XIII wieku był niejaki Péter Illés, właściciel ziemi o nazwie Tarján, a w 1265 roku roku posiadacz zamku Baglyaskö. On sam zapewne nie podjął się budowy Salgó, ale mogło to nastąpić pod koniec XIII wieku lub na początku XIV wieku z inicjatywy jego potomka, Miklósa, syna Simona, który był typowym przedstawicielem szlacheckiej klasy średniej o korzeniach sięgających możnych przodków.
Miklós Tarjáni na początku XIV wieku, w odróżnieniu od większości członków rodu Kacsicsów, w konflikcie możnowładcy Mateusza Csáka z królem Karolem Robertem, opowiedział się po stronie andegaweńskiego władcy. Dzięki temu zachował swój majątek po upadku Csáka w 1321 roku, podczas gdy jego współrodowcy potracili zamki Somoskő, Baglyaskő, Strahora i Hollókő. Miklós Tarjáni posiadał dwóch synów, z których Miklósa II, określono przymiotnikiem „de Solgov” już w 1327 roku. Jak wspomniano powyżej, w 1341 roku nazwany został on też jako Tarjáni, być może więc oprócz zamku w osadzie tej posiadał też dwór, bardziej wygodny do codziennego zamieszkiwania, niż wysoko usytuowany, nieprzystępny Salgó.
W drugiej połowie XIV wieku znaczenie rodu najpewniej zmalało. W 1358 roku Miklós II pełnił jeszcze urząd sędziego komitatu, ale na początku XV wieku członkowie rodu odnotowywani byli jedynie w związku z mniejszymi transakcjami nieruchomości. Pomimo tego mieli oni wystarczające fundusze aby utrzymać zamek, który na dominującym nad okolicą wzgórzu był wyraźnym symbolem władzy. Sam zamek nie był centrum dóbr, ale kontrolował rozsiane po okolicy rodowe dwory i majątki, oraz dbał o autorytet rodziny i stanowił jej najbardziej obronną siedzibę. Wskazywałoby na to wydarzenie z 1448 roku, opisane w testamencie sąsiedniego właściciela ziemskiego Balázsa Sági. Ponieważ w tym czasie Sági nie miał zamku, zanim wyruszył na wojnę z Turkami, zostawił swoje najcenniejsze dokumenty na przechowanie w bezpiecznym zamku Salgó.
Przez większość średniowiecza zamek nie był znacząco rozbudowywany, jedynie w połowie XV wieku prowadzono drobne prace związane ze zbiornikiem na wodę deszczową. Niedługo później, w 1457 roku, na Węgry przybyli pohusyccy najemnicy Jana Jiskry, by wesprzeć Elżbietę, wdowę po królu Albrechcie Habsburgu, w staraniach o koronę dla jej syna, Władysława Pogrobowca. Zajęli oni zamek Zagyvafő, a stamtąd latem 1460 roku przejęli również Salgó. Król Maciej Korwin odbił zamek jeszcze w tym samym roku i oddał w zastaw swym stronnikom z rodu Zápolya, co wskazywałoby, iż pierwotni właściciele Salgó nie byli bez winy w czasie najazdów Jana Jiskry. Ewentualnie władca nie uwzględnił interesów zubożałej szlachty, która nie była już w stanie obronić swej siedziby, wyznaczając na jej miejsce wpływowych możnowładców.
Ród Zápolya oddał zamek w zarząd podległym sobie urzędnikom, gdyż budowla nie była ani odpowiednia dla ich statusu, ani nie znajdowała się w kluczowym miejscu. W 1481 roku nad Salgó pieczę sprawował niejaki György Bornemissz, a w 1506 roku Albert Nagy. Przeprowadzili oni na przełomie XV i XVI wieku pierwszą znaczącą rozbudowę zamku, zwłaszcza jego ogrzewanych kaflowymi piecami pomieszczeń mieszkalnych w górnej części budowli i dziedzińczyka przy nowym zbiorniku na wodę.
W 1526 roku król Ferdynand Habsburg podarował Salgó, podobnie jak inne dobra Zápolyów, Jánosowi Polakowi, właścicielowi dóbr na Zadunaju, który jednak nie mógł potwierdzić darowizny i faktycznymi właścicielami zostali przedstawiciele wyższej szlachty, Gáspár i István Ráskai. Prawdopodobnie to w ich czasach, w związku z tureckim zagrożeniem, rozbudowane zostały zewnętrzne obwarowania zamku. W 1542 roku Salgó nabył Ferenc Bebek, ale już w 1548 roku sprzedał zamek wraz z jego przynależnościami Farkasowi Derencsényi, ostatniemu z najważniejszych właścicieli zamku. Farkas choć posiadał go jedynie przez sześć lat, wzmocnił obwarowania masywnym bastionem armatnim.
Zamek wpadł w ręce tureckie w 1554 roku. Zajęły go wojska paszy Budy Tojguna, który miał oszukać dowódcę garnizonu, Simona Zagyvai, poprzez ścięcie pni drzew i upodobnienie ich w działa armatnie, na widok których garnizon się poddał. Przez kolejne czterdzieści lat obsadzony tureckim garnizonem, zamek nie miał większego znaczenia strategicznego. Według dokumentów z lat 1565-1591 stacjonowało w nim średnio 40 osób, z czego około połowę stanowili muzułmańscy żołnierze piechoty, podczas gdy większość konnych była opisywana jako chrześcijanie. Na początku grudnia 1593 roku, wojska chrześcijańskie pod wodzą Bálinta Prépostváry, który odbił także inne twierdze w regionie Nógrád, oblegały Salgó. Ostrzał spowodował ogromny pożar oraz zniszczył wieżę główną i zrujnował pozostałe zabudowania. Zamek został doszczętnie zniszczony, a ponieważ do tego czasu całkowicie stracił znaczenie militarne, prawdopodobnie nawet nie rozważano jego odbudowy.
Architektura
Zamek zbudowany został na wysokim wulkanicznym stożku o stromych, bazaltowych skarpach, pionowych i nieprzystępnych zwłaszcza od strony południowej i wschodniej. Umieszczony w najwyższym punkcie rdzeń zamku o wymiarach 7 x 35 metrów, składał się z czworobocznej wieży mieszkalnej usytuowanej na wschodnim, skalistym cyplu, oraz połączonego z nią w dwóch narożnikach muru, który wydzielał podłużny, wąski dziedziniec, opadający ku stronie zachodniej.
Wejście na dziedziniec znajdowało się w ścianie północnej. Wybitnie obronne ukształtowanie terenu sprawiło, iż nie zbudowano żadnych specjalnych zabezpieczeń bramy. Był to zapewne zwykły portal przebity przez mur, osadzony na tyle wysoko, że musiały do niego od zewnętrz prowadzić drewniane schody lub rampa. Prawdopodobnie pod koniec XV wieku mury otaczające zachodnią i środkową część zamku zostały podwyższone a przestrzeń nad wąskim dziedzicem zadaszona. Podłużny budynek mógł być zwieńczony lżejszą kondygnacją o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, choć całość zapewne i tak była niższa od wieży głównej.
Poniżej wieży głównej funkcjonował zbiornik na wodę deszczową, pokryty wewnątrz w celu uszczelnienia gliną. Do zbiornika woda mogła być odprowadzana z dachów i ganków za pomocą systemu drewnianych rynien czy też koryt. Na przełomie XV i XVI wieku przy północnej ścianie zachodniej części zamku, a więc przy głównym wejściu do budowli, postanowiono otoczyć murem niewielki dziedzińczyk o wymiarach 10 x 6 metrów z zaoblonymi dwoma zewnętrznymi narożnikami. Pośrodku niego usytuowany został nowy zbiornik na wodę, zbudowany z cegły i bez izolacji.
Około 1530 roku, stoki po północnej i zachodniej części rdzenia zamku otoczone zostały murem o grubości około 1 metra, w planie zakreślającym kształt podkowy. Mur wzmocniony został licznymi przyporami w celu zabezpieczenia przed osunięciem. Ciągnął się on wzdłuż drogi dojazdowej do zamku, która zakolem pięła się po najbardziej dogodnej do wspinania części wzgórza. Całość zamku objęła wówczas rozmiarami obszar około 70 x 50 metrów.
Bramę zewnętrzną umieszczono w czworobocznym budynku bramnym po stronie zachodniej. Zapewne był on połączony z chodnikiem straży w koronie muru, a ten, za pomocą nadwieszanego ganku, z wysuniętą poza obręb zamku wieżą – strażnicą, umieszczoną na skale po stronie południowo – zachodniej. Wieża ta podobnie jak ganek prawdopodobnie była konstrukcji drewnianej, murowany był jedynie filar na którym osadzono ganek. Kolejna wieża, umieszczona już w linii muru podzamcza, znajdowała się po stronie północnej. Była ona prawie w całości wysunięta przed sąsiednie kurtyny, miała zaoblony kształt zbliżony do podkowy. Początkowo mogła być otwarta od strony dziedzińca. Od wschodu sąsiadowała z czworobocznym, trapezowatym w planie budynkiem o wymiarach około 7 x 10 metrów. Jeszcze wyżej stanął kolejny budynek, umieszczony we wschodnim narożniku niewielkiego dziedzińczyka u podnóża głównej wieży zamku.
Ostatnie prace budowlane z połowy XVI wieku wiązały się z budową po wschodniej stronie założenia masywnego, pięciobocznego bastionu, skierowanego w stronę skąd spodziewano się zagrożenia, a więc kontrolującego drogę dojazdową do bramy. Ponadto do muru podzamcza dostawiono podłużny budynek gospodarczy o wymiarach 5 x 18 metrów, podzielony w przyziemiu na cztery pomieszczenia.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie znacznie zdegradowanej, lecz czytelnej w swym układzie ruiny, z murami górnej części nie przekraczającymi w najwyższych miejscach kilku metrów wysokości ponad poziom gruntu. Pozostałości wieży głównej przykryte są dachem i służą jako punkt widokowy. Widoczny jest podział na pomieszczenia zachodniej części zamku górnego, gorzej natomiast zachowała się część wschodnia, nad którą do wieży głównej prowadzą obecnie drewniane schody. Na terenie podzamcza zachował się mur obronny z przyporami, dolne partie wieży podkowiastej, a także relikty zbiornika na wodę w budynku wschodnim. Na wschodnim stoku dojrzeć można XVI-wieczny bastion.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., Salgótarján, Salgó várrom, „Műemlékvédelmi Szemle. A Kulturális Örökségvédelmi Hivatal Tájékoztatója”, 2003/2, Budapest 2003.
Feld I., Vár a város felett – Salgó várának évszázadai, Salgótarján 2016.
Feld I., Guba S., Mordovin M., Nováki G., Sárközy S., Nógrád megye várai, Budapest 2017.
Paál J., Salgó vár, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám július, Pécs 2005.