Historia
Fundatorami klasztoru paulinów pod wezwaniem św. Marii Magdaleny prawdopodobnie była rodzina Kőkúti (Köveskúti), gałąź klanu Atyusz, mająca swą siedzibę w nieodległej wsi Kőkút (w 1307 roku odnotowanej jako Kueskuth). Pierwsza wzmianka źródłowa o klasztorze w Kökút odnotowana została w połowie XIII wieku, w dokumencie wystawionym przez biskupa Pála z Veszprém w 1263 roku, w którym ustalał on reguły zakonu paulinów na Węgrzech. Dokument poświadczył funkcjonowanie już wówczas kilku klasztorów, a wśród nich wymienił również „Kökút sancte Maria Magdelene”. Kolejną wzmianką o klasztorze paulinów w Kökút był dokument wystawiony przez klasztor Tihany w 1307 roku, w którym Kelemen, syn Barnabása, poddany kapituły Veszprém, ofiarował klasztorowi winnicę.
W połowie XV wieku dla klasztoru nadeszły gorsze czasy, w związku z toczonymi na okolicznych terenach walkami między zwolennikami Władysława Warneńczyka a siłami królowej Elżbiety, matki Władysława Pogrobowca. Zakonnicy opuścili nawet tymczasowo klasztor udając się w bezpieczniejsze rejony królestwa i powrócili dopiero po zaprowadzeniu pokoju. Z pewnością klasztor ponownie funkcjonował na przełomie XV i XVI wieku, gdyż przeprowadzono wówczas nawet jego szeroko zakrojoną, późnogotycką przebudowę. W tym kontekście tajemniczą była wzmianka odnotowana w dokumencie niejakiego Pála, syna Marka Ládiego, który przekazał zakonnikom swój majątek w spadku, choć z zastrzeżeniem, że tylko wówczas jeśli umrze bez męskiego potomka. W dokumencie odnotowano również zdanie, że klasztor w Kökút w momencie spisywania aktu, a więc w latach 80-tych XV wieku, był opuszczony („ad clastrum Kewkuth pertinent, quod clastrum nunc est desolatum”). Wydaje się, iż była to kolejna, raczej krótkotrwała przerwa w działaniu klasztoru, albo też ucieczka zakonników z połowy XV wieku trwała wyjątkowo długo. Po niej przystąpiono do gruntownej, późnogotyckiej odbudowy konwentu.
Do ostatecznego porzucenia klasztoru musiało dojść najdalej już w latach 20-tych XVI wieku, w związku z postępującym zagrożeniem tureckim i groźbą najazdów. Gdy w 1554 Turcy bezskutecznie oblegali nieodległe Tihany i Csobánc, prawdopodobnie spustoszyli także porzucone zabudowania w Kökút. Po wyparciu Turków i sprowadzeniu nowych osadników wieś zmieniła nazwę na Salföld, a ruiny klasztoru przypuszczalnie poddano dalszej rozbiórce w celu pozyskania materiałów budowlanych. Między innymi w pierwszej ćwierci XIX wieku rodzina Csigó z Gyulakesz zbudowała z zabytkowych pozostałości owczarnię. Konserwację murów i badania klasztoru przeprowadzono w latach 1959-1963.
Architektura
Klasztor założono na zalesionych, opadających ku dolinie Klastrom stokach górskiego pasma, po północnej stronie Balatonu. Konwent składał się z kościoła klasztornego oraz położonych po jego północnej stronie zabudowań klauzury, przy czym najstarszą częścią założenia była nawa kościoła, być może funkcjonująca jako niewielka, romańska świątynia jeszcze przed przybyciem paulinów. W początkowym okresie istnienia klasztoru byłaby to jego jedyna murowana część, zapewne podsklepiona z racji posiadania masywnych przypór.
Późnogotycka przebudowa kościoła spowodowała rozbiórkę najstarszego prezbiterium o nieznanym kształcie, na miejscu którego wzniesiono dłuższe, o tej samej szerokości co nawa. Na wschodzie prezbiterium zamknięto trzema ścianami, a od południa i wschodu podparto przyporami. Kościół nie posiadał przypór jedynie od północy, tam bowiem jego mury podpierały ściany krużganka i zabudowań klauzury. Wnętrze późnogotyckiego prezbiterium przykryto sklepieniem sieciowym, z żebrami nadwieszonymi na ścianach pomiędzy trzema wysokimi, ostrołucznymi oknami maswerkowymi. Od nawy nową część oddzielono wysoką i stosunkowo wąską arkadą tęczy. Obok prezbiterium zbudowano niewielką zakrystię i nakrytą sklepieniem kaplicę. Zakrystia przykryta była drewnianym stropem.
Zabudowania klauzury u schyłku średniowiecza składały się z trzech skrzydeł otaczających wraz z krużgankami mały, prostokątny wirydarz, przy czym z powodu zakrystii korytarz krużganka w części południowej został załamany. Co więcej krużganek nie miał zapewnionej dookolnej komunikacji. W narożniku północno – wschodnim kończył się ścianą, za którą funkcjonowała klatka schodowa przy skrzydle północnym. Wejście na teren klauzury, klasztorną furtę, zbudowano od strony północnej, jako kontynuację zachodniego ciągu krużganka, gdzie otwierało się ono na niewielki przedsionek. Poziom podłogi skrzydła północnego krużganka był niższy niż pozostałych części, z powodu ukształtowania terenu i utworzenia piwnic. Na dziedzińcu funkcjonowała studnia.
Skrzydło zachodnie podzielone było na dwa pomieszczenia, z których północne zajmowała kuchnia ze sklepieniem opartym na środkowym filarze, wyposażona w otwarty piec. Południową część skrzydła zajmował refektarz, który mógł być ogrzewany od strony kuchni. Wąskie skrzydło północne klauzury podzielone było także na dwa pomieszczenia, zapewne o funkcji spiżarni i składów, nad którymi znajdowała się wyższa kondygnacja. Dwukondygnacyjne skrzydło wschodnie na dole zajmowała piwnica na wino, od północy otwarta na zewnątrz szerokim portalem bramnym. W górnej części wschodniego skrzydła klasztoru znajdować się mogły pomieszczenia mieszkalne mnichów.
Stan obecny
Ruiny klasztoru dostępne są czerwonym szlakiem turystycznym zaczynającym się we wsi Ábrahámhegy lub polną drogą z południowego krańca wsi Salföld. Obok prezbiterium i nawy kościoła klasztornego można zobaczyć pozostałości małej zakrystii i kaplicy. W trakcie prac konserwatorskich nowe mury wykonano z drobnych cegieł, różniących się od pierwotnych. Odrestaurowano między innymi zachodnie wejście do nawy, ostrołuczne okna oraz arkadę tęczy. W dużo gorszym stanie znajdują się zabudowania klauzury, których mury w większości widoczne są jedynie na poziomie przyziemia i piwnic (skrzydło wschodnie).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Karczag Á., Pálos kolostorromok a Balaton-felvidéken, „Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám november, Pécs 2005.
Pusztai I., Zsiray L., A salföldi Mária-Magdolnáról elnevezett pálos kolostor, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 6”, Veszprém 1967.