Historia
Pierwszy, niewielki kościół romański zbudowany został we wsi Sajókaza pod koniec XII wieku, przypuszczalnie z fundacji rodu Miškov. Wieś po raz pierwszy odnotowano w źródłach pisanych w 1231 roku. Sam kościół natomiast wspomniany został w spisach papieskich dziesięcin z lat 30-tych XIV wieku, kiedy to odnotowane zostało jego oryginalne wezwanie.
Prawdopodobnie pierwotna budowla została uszkodzona w trakcie najazdu mongolskiego z 1242 roku, po którym w drugiej połowie XIII stulecia rozpoczęto odbudowę połączoną z jednoczesnym powiększeniem kościoła. Fundatorami prac budowlanych zostali wówczas nowi właściciele wsi z rodziny Ratót. W romańskiej formie kościół funkcjonował do czasu gotyckiej przebudowy prezbiterium z około 1400 roku. Po około stu latach prezbiterialna część kościoła okazała się najwyraźniej wciąż zbyt mało okazała, gdyż około początku XVI wieku wzniesiono kolejne, późnogotyckie prezbiterium oraz zakrystię i ossuarium.
Kościół zachował średniowieczną romańsko – gotycką formę do czasu przebudowy barokowej z końca XVIII wieku, gdy świątynia była już w rękach kongregacji protestanckiej. Zburzono wówczas przybudówki północne, podwyższono wieżę, a do południowego wejścia dobudowano kwadratowy przedsionek. We wnętrzu rozebrano romańską emporę z drugiej fazy rozbudowy. W XX wieku zamurowano jeszcze arkady przyziemia wieży.
Architektura
Kościół zbudowano w dolinie na lewym brzegu rzeki Sajó, w pobliżu wpadającego do niej strumienia. Usytuowano go na niewysokim wzgórzu, w północnej części, gdzie znajdował się wiejski cmentarz. Pierwotnie była to niewielka budowla o typowym układzie dla romańskich kościołów wiejskich. Składała się z pojedynczej, krótkiej nawy na planie prostokąta, od wschodu zamkniętej półkolistą apsydą. Oświetlały ją od południa trzy szczelinowe okna, osadzone w rozglifionych i półkoliście zamkniętych wnękach. Co najmniej jedno okno znajdowało się zapewne także w apsydzie. Wejście do nawy wiodło od południa, przez półkolisty portal bez kamiennych ościeży, z ceglanymi uskokami. Dekoracyjny wystrój elewacji zapewniały ceglane fryzy pod okapem dachu i w bardziej nietypowym miejscu, nad poziomem gruntu.
W kolejnej fazie romańskiej nawa kościoła przedłużona została ku zachodowi, a na jej osi wybudowana została czworoboczna wieża. W południowym murze przedłużonej części przebito trzy okna, a w ścianie zachodniej, po bokach wieży, kolejne dwa okna. Wciąż miały one formę szczelinową z półkolistym zamknięciem wnęki, ale południowe były wyższe od starszych otworów i wyżej założone. Wszystkie one oświetlały umieszczoną wewnątrz emporę. Elewacja południowa ozdobiona została trzema rzędami fryzów, nawiązujących do fryzów starszej części kościoła. Na ścianie północnej umieszczono jedynie podwójny fryz, a także nietypowy fryz nad gruntem, który poprowadzono z niewielką tylko przerwą między starszymi i młodszymi fazami romańskimi.
Wieża zachodnia należała do jednych z najwyższych w regionie. Jej piętro pierwotnie otwarte było z czterech stron półkolistymi arkadami. Na drugiej kondygnacji, na północnej i południowej ścianie, umieszczono proste okna szczelinowe z łukiem półkolistym i lekko skośnymi glifami. W ścianie zachodniej osadzony został okulus. Na trzeciej kondygnacji z każdej wolnej strony znalazło się większe okno o półkolistym zamknięciu, natomiast na czwartej, przedostatniej oraz na piątej, najwyższej kondygnacji utworzono trójdzielne przeźrocza. Przeźrocza osadzono w prostokątnych wnękach oraz rozdzielono między kondygnacjami fryzami zębatymi i w jodełkę.
Na początku XV wieku przebudowane zostało prezbiterium kościoła, przy czym po raz pierwszy w pracach wykorzystany został kamień zamiast cegły. Gotyckie prezbiterium zastąpione zostało jeszcze większym wschodnim zamknięciem późnogotyckim z początku XVI wieku, wzniesionym na planie wydłużonego wieloboku z trójściennym zakończeniem po stronie wschodniej. Mury prezbiterium opięto sześcioma przyporami, pomiędzy którymi osadzono wysokie, ostrołuczne okna z dwudzielnymi maswerkami. Pierwotnie prezbiterium przesklepione było sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a w jego północnej ścianie mieściło się sakramentarium wykonane z czerwonego marmuru. Po północnej stronie prezbiterium znajdowała się późnogotycka zakrystia i przylegające do niej od zachodu mniejsze ossuarium.
Stan obecny
Z najstarszego romańskiego kościoła zachowała się dziś jedynie ściana północna i południowa, wtopiona w część późnoromańską i gotycką. W murze południowym nadal widoczne są najstarsze dwa okna, obecnie zamurowane, oraz część glifu okna trzeciego. Zachowane są także mury zachodniej części późnoromańskiej, włącznie z wieżą, która jednak została podwyższona w okresie nowożytnym o jedną kondygnację i przykryta nowym hełmem. Nie przetrwała niestety wewnątrz empora. Niewiele przetrwało też z trzeciej średniowiecznej fazy z początku XV wieku, poza fragmentami murów w północnej części prezbiterium, gdyż obecna wschodnia część kościoła to głównie efekt przebudowy późnogotyckiej z początku XVI wieku. Niestety nie zachowało się późnogotyckie sklepienie prezbiterium, a także zakrystia z ossuarium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Simon Z., Sajókaza, református templom, „Műemlékvédelmi Szemle. A Kulturális Örökségvédelmi Hivatal Tájékoztatója”, 2003/2, Budapest 2003.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.