Historia
Nazwa Regéc pojawiła się w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1298 roku. Odnotowano wówczas wydarzenia z 1285 roku, kiedy to podczas tzw. drugiego najazdu mongolskiego syn Simona Baksy, György w Regéc („sub Regach”) starł się z najeźdźcami. Pochodząca z języka słowiańskiego nazwa Regéc wywodziła się od słowa róg, do którego był podobny stromo wystający szczyt skalny pochodzenia wulkanicznego, wykorzystany pod budowę zamku. Ponieważ sam zamek nie został wówczas bezpośrednio wspomniany, bitwa miała najpewniej miejsce pod charakterystycznym wzgórzem, które nie było jeszcze wtedy ufortyfikowane.
Pierwsze wiarygodne dane o istnieniu zamku odnotowane zostały w 1307 roku, kiedy to palatyn Amadej Aba wystawił w „Regech” dokument. Wskazywałoby to na podjęcie budowy zamku około przełomu XIII i XIV wieku, zapewne z inicjatywy członków możnego rodu Aba. Po bitwie pod Rozhanovcami w 1312 roku i upadku palatyna, zamek na krótko przeszedł w posiadanie niejakiego Pétera, syna Petenya, a od 1316 roku stał się własnością królewską. Pod koniec lat dwudziestych XV wieku król Zygmunt podarował Regéc serbskiemu despocie Stefanowi IV Lazarevićowi. W 1457 roku zamek był jeszcze w rękach jego następcy, Jerzego I Brankovića, ale w 1459 roku już zamieszkiwali w nim dworzanie króla Macieja Korwina. Przed 1464 rokiem władca podarował Regéc Imré Szapolyai, którego potomkowie posiadali go aż do 1541 roku.
Wraz z klęską pod Mohaczem w 1526 roku i w chaosie wojny domowej jaka następnie wybuchła, zamek oddawany był panom różnych partii politycznych, choć w większości nadania te pozostawały na papierze. Dopiero w 1541 roku Gáspár i György Serédy otrzymali Regéc i jego majątek jako darowiznę królewską. Ród Serédy w przeciwieństwie do poprzednich właścicieli użytkował zamek jako jedną ze swoich głównych rezydencji, co przyczyniło się do jego gruntownej rozbudowy i wzmocnienia obwarowań. Po śmierci György Serédy w 1557 roku, pod koniec długiej batalii sądowej, w 1560 roku zamek otrzymali potomkowie jego siostry, János Alaghy, György i Menyhért. W kolejnych dziesięcioleciach decydującą rolę w historii zamku odegrała córka Jánosa Alaghy, Judit. Została ona wpierw żoną Andrása Mágocsiego, a później Zsigmonda Rakócziego, która dzięki silnej pozycji próbowała wyrugować z zamku swoich krewnych.
W 1612 roku dziedzicem Regéc został Alaghy Menyhért. Już w 1621 roku na wypadek jego bezpotomnej śmierci cesarz Ferdynand II obiecał zamek możnej rodzinie Esterházy. Chociaż Alaghy zmarł w 1631 roku, Esterházy zdołał nabyć zamek i jego posiadłości dopiero w 1635 roku. Równolegle jednak pretensje do zamku wysuwali członkowie rodu Rakóczi. György I Rakoczi dwukrotnie oblegał zamek w 1644 roku, zdobywając go za drugim razem. Jego prawa własności zostały definitywnie zabezpieczone na mocy pokoju zawartego w 1645 roku, choć rodzina Rakóczi używała Regéc jako drugorzędnej rezydencji. Regéc odegrał ważną rolę dopiero podczas antyhabsburskiego powstania Thökölyego. Pod jego koniec, w 1685 roku na zamek wkroczyły wojska cesarskie, które rok później zniszczyły budowlę.
Architektura
Zamek wzniesiono na szczycie wysokiego na 620 metrów n.p.m. wzgórza, w zachodnim pasie Gór Zemplińskich. Wzgórze to charakteryzowało się dwoma skalnymi wychodniami, usytuowanymi naprzeciwko siebie, po stronie północnej i południowej, z lekkim obniżeniem terenu pośrodku. Wysokie i strome stoki zapewniały praktycznie z każdej strony znaczną ochronę, zwłaszcza od strony skalistego zbocza południowego. Drogę dojazdową poprowadzono najpewniej nieco łagodniejszym stokiem po stronie północno – wschodniej, gdzie zakolem brzegiem wzgórza musiała ona stopniowo pokonywać znaczną różnicę wysokości z doliną poniżej.
Najstarsze zabudowania z przełomu XIII i XIV wieku wzniesione zostały w północnej części wzgórza, na skalnym wywyższeniu zwanym w późniejszych wiekach Felsővár. Zbudowana została tam czworoboczna wieża mieszkalna o nieregularnym, trapezowatym w planie kształcie, usytuowana mniej więcej dłuższymi bokami na linii wschód – zachód, o szerszej części wschodniej niż zachodniej, ze ścianą północną przystawioną do skały. Z pewnością była to budowla kilkukondygnacyjna, prawdopodobnie z wejściem umieszczonym na wysokości pierwszego piętra. Piętra początkowo rozdzielone były drewnianymi, płaskimi stropami i miały po jednym pomieszczeniu. Mury przyziemia pierwotnie nie były przeprute żadnymi otworami, kondygnacja ta pełniła więc zapewne rolę spiżarni i składu. Funkcje mieszkalne tradycyjnie dla tego typu budowli musiały pełnić piętra. Na południe od wieży małą przestrzeń o skalistym podłożu otoczono owalnym w planie murem, połączonym z narożnikami wieży. Choć uzyskany w ten sposób dziedziniec był niewielki, nie można wykluczyć, iż znajdowały się na nim drewniane zabudowania pomocnicze.
W XIV wieku owalny mur przy wieży mieszkalnej został wyburzony, a na jego miejscu utworzono porównywalny wielkością dziedziniec, wyznaczony już przez pięciobok prostych murów i budynków. Po stronie wschodniej wzniesiono prostokątny dom z trzema pomieszczeniami w przyziemiu ułożonymi w jednym trakcie, natomiast w narożniku południowo – zachodnim budynek jednoprzestrzenny. Przypuszczalnie miały one po dwie kondygnacje, wieża mieszkalna – donżon górowała więc nad nimi i nad dziedzińcem. Dostęp do tego ostatniego zapewniać musiały jakieś drewniane schody, umieszczone w przestrzeni między dwoma skrzydłami budynków.
W bliżej nieznany okresie wczesnej historii zamku obwarowana została południowa część wzgórza zamkowego, gdzie mieściła się druga skalna wychodnia (Alsóvár). Wzniesiono tam czworoboczną wieżę, umieszczoną pod skosem w stosunku do osi wzdłużnej zamku, połączoną po stronie wschodniej z murem obronnym zakreślającym mały owalny dziedziniec. Wieża z powodu niewielkich wymiarów prawdopodobnie pełniła funkcje strażnicze i obronne, a nie mieszkalne.
W pierwszej połowie XV wieku zamek znacznie zwiększył objętość (około 120 x 40 metrów) za sprawą połączenia północnej i południowej części długimi kurtynami muru, zamykającymi od wschodu i zachodu środkową część wzgórza. W drugiej połowie XV wieku podłużny dziedziniec zaczęto zabudowywać pomieszczeniami mieszkalnymi i gospodarczymi. Najwcześniejsze wzniesiono przy kurtynie zachodniej, a także po południowej stronie czworoboku zabudowań XIV-wiecznych (Felsővár), gdzie utworzony został prostokątny, szeroki budynek i sąsiadujący z nim od wschodu węższy budynek, bardziej wysunięty ku południowi, które razem utworzyły w planie kształt litery L. Węższe skrzydło w przyziemiu mieściło portal, było więc budowlą bramną z przejazdem wiodącym do północnej części zamku, być może posiadającą formę wieżową, wyższą od skrzydła zachodniego, choć z powodu ukształtowania terenu całość XV-wiecznych zabudowań była położona niżej niż Felsővár. Poszczególne kondygnacje budynku rozdzielone były drewnianymi stropami. Ponadto w XV wieku na terenie pięciobocznego dziedzińca północnego zbudowane zostało dodatkowe skrzydło zachodnie, a w południowym pomieszczeniu przyziemia wschodniego skrzydła wykuto studnię, do której z dziedzińca prowadziły kamienne schody. Studnia, była częściowo otoczona skałami, a częściowo murowana.
W pierwszej połowie XVI wieku stopniowo dobudowywano kolejne zabudowania do długich kurtyn środkowej części zamku, prawie całkowicie zastawiając wschodni odcinek muru od strony dziedzińca. Wjazd na jego teren prawdopodobnie prowadził przez narożnik południowo – zachodni, który znajdował się pod kontrolą wieży Alsóvár. W późniejszych latach XVI wieku część tą wzmocniono przedbramiem o murze zagiętym zgodnie z krawędzią stoków wzgórza, skąd droga otaczała zamek południowymi i następnie wschodnimi stokami, aż do narożnika północno – wschodniego.
W XVI wieku rozebrano górne kondygnacje najstarszej, trapezowatej wieży północnej, które następnie odbudowano, zmieniając jednocześnie układ wnętrza za sprawą umieszczenia na każdej kondygnacji już po dwóch pomieszczeń. W połowie XVI wieku do północno – wschodniego narożnika wieży dobudowano cylindryczną, trzykondygnacyjną basteję, pośrodku wschodniej kurtyny środkowej części zamku pięcioboczny bastion, a po wschodniej stronie Alsóvár masywny mur z prawdopodobnie trzema poziomami bojowymi. Wszystkie powyższe trzy dzieła obronne zabezpieczały drogę dojazdową do południowo – zachodniej bramy. Czworobok masywnego muru o formie późnogotyckiego bastionu wzniesiono też pod koniec XVI wieku w północno – zachodnim narożniku zamku.
Stan obecny
Do czasu rozpoczęcia w XXI wieku prac archeologicznych, porządkowych i następnie rekonstrukcyjnych zamek znajdował się w stanie zaawansowanej, niezabezpieczonej ruiny, a duża część reliktów zabudowań ukryta była pod grubą warstwą gruzu. Intensywne prace z ostatnich lat doprowadziły do odkopania i nadbudowania pozostałości murów obronnych i budynków, zwłaszcza w północnej części zamku, gdzie odtworzono i zadaszono czworoboczną wieżę mieszkalną (oryginalny jest dziś przede wszystkim jej narożnik północno – wschodni oraz mury najniższej kondygnacji) i sąsiednią basteję. Po stronie południowo – wschodniej wyróżnia się wysokością fragment masywnego, zrekonstruowanego muru z XVI wieku. Ponadto oczyszczono z gruzu i uczytelniono szereg pomieszczeń zabudowań w środkowej części zamku. Najsłabiej zachowana oraz rozpoznana pozostaje południowa część zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., Nováki G., Sárközy S., Borsod–Abaúj–Zemplén megye várai az őskortól a kuruc korig, Budapest-Miskolc 2009.
Gál-Mlakár V., Regéc vára, „Castrum 7”, 1/2008.
Giber M., A regéci vár régészeti kutatása 2006–2011 között, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2012.
Simon Z., A regéci vár eddigi kutatásának eredményei, „Castrum 5”, 1/2007.
Simon Z., Elfeledett emlékhelyünk: Regéc vára, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám május, Pécs 2005.