Historia
Niewielki kościół we wsi Rád zbudowany został około połowy XII wieku, najpewniej z fundacji właścicieli osady o nazwisku takim samym jak nazwa wsi, lub ewentualnie z inicjatywy benedyktyńskiego opactwa Pannonhalma, które także miało majątki na okolicznych terenach. Po raz pierwszy kościół odnotowany został w źródłach pisanych dopiero w papieskich spisach dziesięciny z 1333 i 1335 roku (wpierw pleban Péter miał zapłacić 50 denarów, a następnie Gergely 20 denarów).
Na przełom XIII i XIV wieku pierwotna, mała budowla przestała wystarczać rozrastającej się wsi, dlatego przeprowadzono w dwóch fazach jego wczesnogotycką rozbudowę o nową nawę. Kolejna rozbudowa miała miejsce w drugiej połowie XV wieku, gdy dostawiona została zakrystia, pełniąca też funkcję kaplicy. Kościół był wówczas wspominany w przekazach pisanych w 1419 roku, gdy plebanem był niejaki István, oraz w 1429 roku, gdy odnotowano opiekunów („conservatores rerum et bonorum”) majątku kościoła parafialnego Najświętszej Marii Panny.
Kościół i wieś przetrwały pierwszy etap tureckich najazdów po klęsce pod Mohaczem w 1526 roku. Rád zamieszkiwane było według tureckiego spisu podatkowego z lat 1573 – 1575 i późniejszych przekazów z 1588 roku. Jednak prawdopodobnie niedługo później na skutek ciągłych wojen, najazdów i opodatkowywania przez wszystkie walczące strony osada wyludniła się. Kościół został porzucony i z czasem popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Kościół zbudowano na zboczu wzgórza górującego około 15-20 metrami nad rozciągającą się po stronie zachodniej i północnej szeroką, bagnistą doliną potoku Tetves, znajdującego ujście nieco dalej na północy w wodach Balatonu. Po wschodniej stronie kościoła rozciągały się na stokach wzgórz winnice, a przez osadę przebiegał szlak łączący Kaposvár na południu z wybrzeżem Balatonu (częściowo poprowadzony przez bagniste tereny po północno – zachodniej stronie kościoła po grobli).
Początkowo kościół był niewielką budowlą wzniesioną z dobrze wypalanej czerwonej cegły, składającą się z pojedynczej, krótkiej nawy na planie prostokąta, od wschodu zamkniętej półkolistą apsydą. Całkowita długość kościoła wynosiła 11,5 metra, a szerokość w poprzek nawy 7 metrów. Wewnętrzna przestrzeń prezbiterialnej apsydy miała kształt półelipsy o promieniu 3 metrów. Wymiary wewnętrzne nawy wynosiły 5,9 x 4,7 metra, przy 1 metrowej grubości murów (0,9 metra w apsydzie). Mury kościoła posadowione były na wysuniętym o około 0,1 metra cokole oraz opięte w nawie narożnymi lizenami. Wejście do kościoła otwierało się w fasadzie zachodniej. Wewnątrz apsyda przykryta była ceglanym sklepieniem, natomiast nawa najpewniej drewnianym stropem. Obie części rozdzielała półkolista arkada tęczy o szerokości 3,2 metra.
Na przełom XIII i XIV wieku do zachodniego krańca pierwotnej nawy dobudowano z nieregularnych fragmentów piaskowca i cegły nową, większą nawę, dzięki czemu starą można było przekształcić w prezbiterium. Uczyniono to poprzez dostawienie trzech ścian, z których dwie połączono z zewnętrznym licem narożników starej nawy, a trzecią umieszczono od zachodu jako fasadę. Ściany północna i południowa miały podobną grubość do pierwotnej części kościoła, podczas gdy ściana zachodnia utworzona została jako masywniejsza, o grubości około 1,3 metra. Całkowita długość nowej nawy wyniosła 9,5 metra, szerokość 9 metrów, natomiast wymiary wnętrza uzyskały 7 x 7,5 metrów. Nowe wejście umieszczono pośrodku ściany południowej, zaś oświetlenie mogły zapewniać dwa lub trzy wąskie okna po stronie południowej.
Prawdopodobnie wczesnogotycka rozbudowa kościoła prowadzona była w dwóch etapach. O ile pierwszy spowodowany był koniecznością szybkiego powiększenia budowli, to z drugim związane były elementy artystyczne i powiększające funkcjonalność budowli. Mianowicie w zachodniej części nowej nawy wzniesiono emporę, opartą na dwóch czworobocznych filarach, natomiast po bokach części wschodniej umieszczone zostały ołtarze boczne. Stanęły one po bokach arkady tęczy, którą połączono nową nawę ze starszą nawą (odtąd prezbiterium). Budowa arkady, empory a być może i małej wieży nad emporą, spowodowała konieczność opięcia nawy od zewnątrz przyporami, umieszczonymi we wschodnich narożnikach prostopadle do osi, a w zachodnich narożnikach pod skosem. Wschodnie przypory mogły też być związane z umieszczony w prezbiterium dwuprzęsłowym sklepieniem.
Ostatnim etapem średniowiecznej rozbudowy kościoła było dobudowanie w drugiej połowie XV wieku po północnej stronie prezbiterium (czyli romańskiej nawy) obszernej, prostokątnej w planie zakrystii – kaplicy, posiadającej długość identyczną jak prezbiterium. Wzniesiono ją z ciosanego kamienia, o grubości murów 0,7 metra i wymiarach zewnętrznych 7,5 x 4 metry (wewnętrzne 6,3 x 3,5 metra). Pomieszczenie oświetlało wąskie, półokrągłe okno po stronie wschodniej, z którego światło padało na umieszczony wewnątrz kolejny ołtarz. Zakrystia prawdopodobnie przykryta została sklepieniem kolebkowym nad którym funkcjonowało poddasze.
Stan obecny
Kościół pozostaje dziś w stanie tzw. trwałej ruiny, zabezpieczonej po przeprowadzeniu badań w 1959 roku. Posiada część murów obwodowych sięgających około 8 – 10 metrów wysokości, najbardziej zdegradowanych na miejscu dawnej apsydy, a najwyższych wysokości sięgających w północnej części prezbiterium. W dobrym stanie zachowała się także zakrystia, którą jako jedyną część budowli po przeprowadzeniu renowacji przykryto dachem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Éri I., A Látrány-rádpusztai templomrom feltárása és állagmegóvása, „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 6”, Veszprém 1967.
Koppány T., A Balaton környékének műemlékei, Veszprém 1993.
Molnár I., Sipos C., A Balatonlelle-Rádpusztai Árpád-kori telep [w:] A Kaposvári Rippl-Rónai Múzeum Közleményei, Kaposvár 2013.