Historia
Opactwo Marii Panny u podnóża góry Pilis ufundowane zostało w 1184 roku, przez króla Belę III, jednego z najważniejszych władców dynastii Arpadów, a zarazem największego patrona cystersów na Węgrzech. Mnichów sprowadzono z francuskiego Acey („Locus Accintus”) na tereny które w XII wieku były słabo zasiedlone, co było zgodne z regułą zakonną cystersów kładącą nacisk na zakładanie klasztorów z dala od ludzkich siedzib. Zarazem jednak klasztor usytuowano na miejscu dawnego dworu myśliwskiego Arpadów, w pobliżu ważnej drogi wiodącej z Budy do Ostrzyhomia. Początkowo sprzyjało to jego rozwojowi, ale ostatecznie stało się jedną z przyczyn szybkiej rozbiórki zabudowań w celu pozyskania materiałów budowlanych.
Prace budowlane dość nietypowo rozpoczęto nie od kościoła klasztornego, ale od wschodniego skrzydła klauzury, gdzie zlokalizowane były najważniejsze dla konwentu pomieszczenia. Początkowo do celów sakralnych musiała więc wystarczać albo tymczasowa kaplica, albo starszy kościół związany z dworem królewskim. Budowę kościoła prowadzono od wschodniej części (prezbiterium, transept), a następnie, prawdopodobnie jeszcze przed poświęceniem świątyni które odnotowano w 1236 roku, wybudowano także trójnawowy korpus. Wraz z budową kościoła postępowały także prace nad wznoszeniem pozostałych dwóch skrzydeł klauzury oraz wczesnogotyckich krużganków, które podsklepiono jeszcze przed najazdem mongolskim.
W 1213 roku w lesie w pobliżu opactwa zamordowana została Gertruda z Meran, żona króla Andrzeja II, zabita przez kilku węgierskich szlachciców, którzy byli zazdrośni o wpływy jej kuzynów na dworze królewskim. Pochowano ją w opactwie Pilis, przez co w kolejnych latach jej córka św. Elżbieta i syn, Bela IV odwiedzali opactwo (sam fakt pochówku w kościele klasztornym oznaczał, iż prace budowlane nad nim musiały być już wówczas zaawansowane). Według przekazów pisanych zakonnicy spodziewali się, iż w Pilis pochowany zostanie także król Andrzej II, choć ostatecznie nie doszło do tego.
Najazd mongolski z 1241-1242 roku prawdopodobnie nie uszkodził zabudowań opactwa w znaczny sposób. Wspólnota zakonna musiała dość szybko zostać odbudowana, gdyż w 1270 roku klasztor cystersów w Ábrahám został utworzony przez mnichów wysłanych z Pilis. Azjatyccy koczownicy spalili zapewne dachy kościoła i zabudowań klasztornych, gdyż w drugiej połowie XIII wieku ścięto drewno pod nową więźbę dachową (choć równie dobrze prace te mogły być związane ze zwykłym remontem). W XIV wieku wzbogacone zostało wnętrze kościoła, w którym między innymi ustawiono przegrodę lektorium (prawdopodobnie powstałą na miejscu starszej), ułożono nowe posadzki, umieszczono witraże w oknach (wbrew regule zakonnej z 1134 roku, powtórzonej w 1256 roku). Ostatnia większa przebudowa klasztoru Pilis, skupiona przede wszystkim na zabudowaniach we wschodniej części założenia, rozpoczęła się pod koniec XV wieku za rządów króla Macieja Korwina, i trwała do początku XVI wieku.
Kres opactwa Pilis nastąpił, podobnie jak dla wielu innych węgierskich konwentów, na skutek klęski pod Mohaczem w 1526 roku. Posuwające się na północ zwycięskie oddziały Turków zaatakowały i spaliły opactwo wraz z licznymi osadami i obiektami kościelnymi wokół Budy. Ostatni opat János Normann uciekł wraz z innymi ocalałymi i częścią kosztowności do Heiligenkreuz. Wsie należące do klasztoru nie były wówczas jeszcze całkowicie wyludnione, ziemie były uprawiane a obróbkę żelaza kontynuowano na terenie opactwa jeszcze po 1526 roku. Zniszczony kościół i klauzura nie zostały jednak odrestaurowane, zaczęły popadać w całkowitą ruinę, systematycznie rozbierane w celu pozyskania materiałów budowlanych. Ostatnie większe rozbiórki przeprowadzono w XVIII wieku, przez mieszkańców założonego nieopodal Pilisszentkereszt.
Architektura
Opactwo założono na zalesionym terenie z dala od ludzkich siedzib, w pobliżu górskich strumieni, niewielkich rzek oraz krasowych źródeł, niegdyś obfitych w wodę, na wysokim tarasie wznoszącym się z dna doliny u podnóża góry Pilis. Założenie składało się z kościoła klasztornego oraz sąsiadującego z nim od południa wirydarza, otoczonego przez krużganki i trzy skrzydła zabudowań klauzury. Dodatkowe zabudowania gospodarcze i pomocnicze znajdowały się po stronie wschodniej (furta głównego wejścia na teren opactwa, przypuszczalne zabudowania starszego dworu, infirmeria, późnogotyckie zabudowania domu opata) i stronie południowo – zachodniej (dom dla gości o wymiarach 17 x 7,4 metra, młyn wodny ze śluzą nad sztucznym stawem utworzonym przez budowę tamy, warsztaty, kuźnie). Całe założenie o wielkości 165 x 100 metrów otaczał kamienny mur. Wokół opactwa mógł znajdować się rozległy las dębowy, rosnący poza okręgiem o promieniu około 400-500 metrów, a w ramach tego obszaru znajdować się mogły pola uprawne i ogrody.
Kościół był typową dla cystersów bezwieżową budowlą sakralną, długą na około 57 metrów bazyliką na planie krzyża łacińskiego, składającą się z trójnawowego korpusu, trójprzęsłowego transeptu z dwoma kaplicami po wschodniej stronie każdego ramienia, oraz jednoprzęsłowego prezbiterium na planie kwadratu. Usytuowano go na ogromnym tarasie wciętym w zbocze wzgórza, na masywnych fundamentach w których po stronie zachodniej utworzono kanał odprowadzający wodę spływającą z gór. Choć kościół zgodnie z cysterską regułą nie posiadał wieży, to nad przecięciem naw wznosiła się niewielka ośmioboczna wieżyczka, do której prowadziły spiralne schody zbudowane po zachodniej stronie północnego ramienia transeptu.
Elewacje zewnętrzne kościoła opinały lizeno – przypory. W korpusie pomiędzy każdą parą znajdowało się jedno nieduże okno, kolejne doświetlały prezbiterium i transept, przy czym w tym ostatnim oraz w fasadzie zachodniej nawy głównej mogły znajdować się okulusy wypełnione rozetami. Główne, procesyjne wejście do kościoła znajdowało się w ścianie zachodniej, na osi nawy głównej, w płytkim ryzalicie. Ponadto komunikację ułatwiał portal północny w transepcie wiodący na cmentarz, przejścia łączące się ze skrzydłem zachodnim i z krużgankiem przez ostatnie przęsło nawy południowej, oraz portal prowadzący do zakrystii w przyziemiu skrzydła wschodniego i portal prowadzący za pomocą schodów z transeptu na piętro skrzydła wschodniego do dormitorium.
Wnętrze korpusu kościoła podzielone zostało na nawy dwoma rzędami ośmiu par profilowanych filarów. W nawie głównej przestrzeń pomiędzy nimi rozdzielona została na cztery duże przęsła kwadratowe, natomiast nawy boczne na osiem małych przęseł, także utworzonych na planie kwadratów, które utworzyły w korpusie tzw. system wiązany (jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadały dwa przęsła naw bocznych). Poprzecznie kościół podzielono przegrodą lektorium, rozgraniczającą część zachodnią przeznaczoną dla świeckich i konwersów, od części wschodniej dostępnej tylko dla mnichów. W lektorium utworzono pięć arkad, trzy ołtarze na parterze, galerię na piętrze i ozdobiono całość rzeźbami figuralnymi. Na wyposażeniu lektorium znajdowały się również kraty z kutego żelaza, które oddzielały nawę główną od naw bocznych i zamykały miejsca na ustawiane tam ołtarze. Ponadto przestrzeń kościoła dzieliły ścianki, które montowano w nawach bocznych, tworząc boczne kaplice. Służyły one za miejsca pochówku świeckich, złożonych w zachodniej części naw bocznych. Po drugiej stronie lektorium zapewne znajdowały się stalle mnichów, tworzące w transepcie chór. Nawa już w XIII wieku pokryta była ceglaną posadzką dekorowaną między innymi motywami geometrycznymi i figuralnymi (np. wizerunek rycerza w hełmie i tarczy walczącego z lwem i smokiem). W XIV wieku posadzkę tą obłożono cegłą dekorowaną reliefowo, z łącznie dziewięcioma motywami (gwiazda pięcioramienna zamknięta w czteroramiennej ramie, jeleń, orzeł, skaczący lew, smok z odwróconą głową, brodaty sokolnik siedzący na koniu). Wszystkie części kościoła przykryte były sklepieniami krzyżowymi, rozdzielonymi gurtami, z żebrami podtrzymywanymi przez nadwieszane wsporniki, z których co najmniej część zdobiona była dekoracją liściastą. Żebra spięte były zwornikami pokrytymi płaskorzeźbioną dekoracją liściastych wici. W przekroju żebra nie były już okrągłe, ale zaostrzone z ostrołucznnymi profilami.
Krużganek oprócz funkcji komunikacyjnej, był miejscem nauki, odpoczynku i przeprowadzania niektórych rytuałów. Dzielił się na osiem kwadratowych przęseł w skrzydłach północnym i południowym oraz po dziewięć w zachodnim i wschodnim, wirydarz miał więc kształt prostokąta. Korytarze krużganka otwierały się na niego ostrołucznymi, profilowanymi arkadami (jedna na każde przęsło), z których każda dzielona była na trzy mniejsze, półkoliście zamknięte arkady podtrzymywane przez dwie pary kolumienek i dwie pary kolumienek przyściennych. Każda z nich posiadała okrągłą bazę, zdobiony motywami roślinnymi kapitel oraz cokół i impost wspólny dla każdej pary. Sklepienia krzyżowo – żebrowe opadały na przyścienne filary ujęte pięcioma służkami (narożne siedmioma), które zaopatrzono w różnorodnie zdobione zespoły kapiteli. Służki sięgały cokołów posadowionych na kamiennych ławach które ciągnęły się wzdłuż korytarzy. Trzony kolumienek utworzono z polerowanego czerwonego marmuru, cokoły i kapitele wyrzeźbiono z wapienia, przy wykorzystaniu zaawansowanych umiejętności rzeźbiarskich. Najbardziej niezwykły był sposób udekorowania zworników sklepień, ozdobionych fantazyjnymi płaskorzeźbami z postaciami zwierząt i dekoracjami roślinnymi, zupełnie odmiennymi od surowych cysterskich zwyczajów architektonicznych.
Najstarsze spośród zabudowań klauzury, skrzydło wschodnie, na poziomie przyziemia przy północnym krańcu mieściło sąsiadującą z kościołem kaplicę o długości około 15 metrów. Dzieliła się ona na dwa kwadratowe przęsła sklepienia krzyżowego oraz jedno wschodnie przęsło prezbiterialne, oddzielone arkadą tęczy. Jej nisko osadzoną posadzkę wykonano z cegieł ozdobionych motywami przecinających się okręgów. Po ukończeniu kościoła kaplicę przekształcono w zakrystię, w której zachodniej części ścianą wydzielono małe armarium (bibliotekę). Dalej na południu znajdował się kapitularz, sala codziennych zgromadzeń mnichów pod przewodnictwem opata, na których obradowano nad najważniejszymi dla konwentu sprawami. Było to pomieszczenie trójnawowe, dwuprzęsłowe, o wymiarach 8,6 x 8,9 metra, ze sklepieniami podtrzymywanymi przez dwa okrągłe filary. Podłoga sali kapitulnej pokryta była mozaikową posadzką o różnorodnych wzorach. Wzdłuż wschodniej ściany sali, naprzeciwko wejścia siedział w trakcie obrad opat, tam też znajdowały się groby jego poprzedników. Zakonnicy zasiadali na piaskowcowych ławach przy ścianie północnej i południowej. Od południa kapitularz sąsiadował z wąskim korytarzem łączącym krużganek z terenami po wschodniej stronie klauzury oraz z sienią ze schodami na piętro. Ostatnim pomieszczeniem skrzydła wschodniego było ogrzewane pomieszczenie mnichów o wymiarach 13,2 x 9 metrów, podzielone w sumie na sześć przęseł podtrzymywanych przez dwa środkowe filary. Służyło ono do pracy, być może jako skryptorium. Wzdłuż ścian miało murowane ławy pokryte płytami z piaskowca, natomiast w północno – zachodnim narożniku pomieszczenia, na prostokątnej powierzchni wyłożonej kamieniem wznoszącym się ponad poziom posadzki, mógł znajdować się późnośredniowieczny kominek. Na piętrze skrzydła z pewnością znajdowało się dormitorium, początkowo jako jedna duża sala z siennikami, połączona na północy z kościołem a na południu z latrynami. Latryny te spłukiwane były wodą poprowadzoną podziemnym kanałem od stawu po zachodniej stronie klasztoru. W późnym średniowieczu, podobnie jak w innych klasztorach cysterskich, sala dormitorium zapewne została podzielona drewnianymi przegrodami na mniejsze sypialnie.
Skrzydło południowe przy wschodnim krańcu mieściło kalefaktorium, czyli pomieszczenie ogrzewane w zimie piecem. Następnie znajdowała się kuchnia oraz refektarz, ten ostatni prawdopodobnie w typowy dla klasztorów cysterskich sposób usytuowany dłuższą osią poprzecznie do skrzydła. Układ środkowej części skrzydła południowego nie jest do końca znany, wiadomo jedynie, że w zachodniej partii budynku znajdowało się pomieszczenie o wymiarach 12,2 x 6,4 metra, poprzeczne do osi skrzydła, choć jego usytuowanie na skraju skłaniałoby do przypuszczeń, iż było raczej refektarzem konwersów a nie mnichów. Z refektarzem powiązany był umieszczony w południowej części wirydarza wyjątkowo okazały lawatarz. Był to budynek o formie pięciobocznego aneksu, podobnie jak krużganek podparty od zewnątrz przyporami, ze ścianami o identycznym wyglądzie arkad. Pośrodku niego znajdowała się wykonana z czerwonego marmuru studnia, usytuowana w pobliżu wejścia do refektarza i kuchni. Woda spływała z gargulców na szczycie studni do zbiorników poniżej, ustawionych jeden nad drugim, skąd można było pobierać ją do picia i mycia rąk. Ze studnią powiązany był także wodociąg. Pierwotnie składał się z koryt wykutych z andezytu, pokrytych kamiennymi płytami, w które wprowadzono rury ołowiane (a następnie ceramiczne) którymi doprowadzano wodę z pobliskiego źródła i przesyłano następnie do wschodnich części klasztoru.
Skrzydło zachodnie tradycyjnie w opactwach cysterskich przeznaczone było dla konwersów, braci świeckich pracujących fizycznie w przyklasztornych folwarkach, którzy musieli mieć osobne pomieszczenia mieszkalne i użytkowe. Na parterze skrzydła utworzono duże pomieszczenie o wymiarach 29 x 9,6 metrów, rozdzielone rzędem pięciu filarów podtrzymujących drewniany strop. Ta duża przestrzeń nadawała się zarówno na spiżarnie i magazyny (cellarium) jak i do wykonywania codziennych prac. Przez wąski korytarz przed wschodnią ścianą sali na parterze konwersi mogli przechodzić do zarezerwowanej dla nich zachodniej części kościoła, bez konieczności wchodzenia do krużganka klauzury. Od strony południowej budynku znajdowała się piwnica z wyjściem od strony południowej. Piętro skrzydła zachodniego najpewniej mieściło dormitorium konwersów.
Stan obecny
Ruiny opactwa Pilis, choć zachowały się jedynie na poziomie fundamentów i murów przyziemia, są dziś za sprawą wieloletnich badań archeologicznych jednymi z najlepiej poznanych założeń klasztornych na Węgrzech. Ruiny klasztoru są wyjątkowo ważne, jako jeden z głównych zabytków epoki Arpadów w kraju, a jednocześnie pierwsze monumentalne dzieło francuskiej sztuki wczesnego gotyku na Węgrzech. Ściany kościoła przetrwały do wysokości od 0,5 do 3 metrów, podobnie większość zabudowań klasztornych, choć obecnie w dużej części przykrywa je dziś gruba warstwa ziemi i widoczne są przede wszystkim podstawy filarów międzynawowych (chronione drewnianymi szopami) oraz ukryte pośród krzaków odcinki murów. Ponadto odnaleziono i skatalogowano kilkaset kamiennych detali architektonicznych (konsol, wsporników, żeber, zworników, głowic, gzymsów, służek itp.), z których część obejrzeć można na ekspozycji muzealnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benkő E., Hervay F.L., Takács I., Ciszterci apátság Pilisszentkereszten, Budapest 2007.
Gerevich L., Pilis Abbey a Cultural Center, „Acta Archaeologica”, 29/1977.
Horváth S., Legeza L., Pilisszentkereszti klastromkert. Tanulmány a Klastromkert kialakításáról, Pilisszentkereszt 2008.